KPSS Genel Tarih dersi kapsamında Osmanlı tarihi, kültür ve medeniyeti oldukça fazla yer kaplamaktadır. Bu bölümde uzunca bir konu olan Osmanlı Devleti Kültür ve Medeniyeti’ni ele alacağız.

OSMANLI KÜLTÜR VE MEDENİYETİ

1. OSMANLI’DA DEVLET YÖNETİMİ

• Devlet yönetimi 3 ana başlık altında incelenecektir.
• Padişah, Saray ve Divan.

1.1. PADİŞAH

a. Osmanlıda Hükümdar Lakapları

Kuruluş Döneminde; Bey, Han, Hüdavendigar, Sultan, Hakan, Hükümdar, Kağan

İstanbul’un Fethinden Sonra; İmparator, Kayser-i Rum, Padişah-ı Cihan, Zatı Şahane, Padişah-ı Alemi Penah, Melikül Güzat

Mısır’ın Fethinden Sonra; Halife, Emir-ül Mümin, Hadimül Harameyn, Halifet-ül Müslim, Zillullah-i fil Arz

NOT: Sultan unvanını ilk kullanan Orhan Bey’dir.

NOT: Özel unvanlar haricindeki tüm unvanlar bir padişahtan sonra diğerinde de kullanılmıştır. İlk Sultan unvanı Orhan Bey’dedir ama ardından diğerleri de kullanmıştır.

b. Hükümdarlık Sembolleri

• Hutbe, sikke, Davul (Nevbet), Sancak, Hilat, Çetr, Tuğ, Kılıç Alayı, Otağ, Taht (Bunlar Osmanlı’dan öncede vardı)
• Türbe ziyareti, Tuğra, Biat, Cülus, Huzur-u Hümayun, Cuma Selamlığı, Saltanat vagonu (kayığı), Mühr-ü Hümayun, Hattı Hümayun, Bayram selamlığı, Fermanı Hümayun, Üniforma (Bunlar Osmanlı ile geldi)

c. Padişah Belgeleri

• Ferman: Emirler
• Tuğra: İmza
• Kanunname: Örf-i kanunun yazılı hali.
• Adaletname: Halkın haklarını askeri yönetime karşı koruyan belge (I. Selim)
• Berat: Padişahın atama yapması (atama belgesi)
• Tevki: Görevden alması (görevden alınma belgesi)
• Hattı Hümayun: Sözlü emir
• Hüküm: Divan kararı
• Ahitname: Devletlerarası antlaşma

d. Osmanlıda Veraset Sistemi

• Osman Bey ve Orhan Bey: Ülke hanedanın ortak malıdır.
• I. Murat: Ülke padişah ve çocuklarının malıdır.
• II. Mehmet: Ülke padişahın malıdır.
• I. Ahmet: Ülke hanedanın en yaşlı ve tecrübeli üyesinin malıdır.

NOTLAR

• İlk defa 1839’da Tanzimat Ferman’ı ile padişah kendi arzusuyla kanunun üstünlüğünü kabul etmiştir.
• 1876 Kanuni Esasi (I. Meşrutiyet) ile parlamenter sisteme geçildi.
• 1908 II. Meşrutiyet’te, padişahın yetkilerine sınırlama getirildi.
• Devşirmeyi öldürme hakkına kulluk hakkı denir.

SANCAK SİSTEMİ

• Sancağı başlatan; Orhan Bey
• İlk kez sancakla tahta çıkan kişi; I. Murat
• Sancağı kaldıran; III. Mehmet (Yerine kafes getirildi)
• İlk kez kafesle tahta çıkan kişi; I. Ahmet

SANCAKLAR

1. Manisa Sancağı: En önemli sancaktır.
2. Amasya Sancağı: 2. en önemli sancaktır.
3. Trabzon Sancağı: Yavuz’un sancağıdır.
4. Kefe Sancağı: Anadolu dışındaki tek sancaktır. (Kanuni’nin sancağı)
5. İznik Sancağı: İlk sancaktır.

1.2. SARAY

• Padişahın özel hayatının geçtiği ve devleti yönettiği yer saraydır.
• Saray 3 parçaya ayrılır, bunlar; Birun (Dış Saray), Enderun (İç Saray) ve Harem‘dir.
• İlk saray Orhan Bey zamanındaki Bursa Bey Kapısı‘dır. (Satın alındı)
• İlk yaptırılan saray, I. Murat’ın Edirne’de yaptırdığı Saray-ı Atik‘tir. (Edirne başkent olduktan sonra yaptırılmıştır)
• İstanbul’un Fethi üzerine Fatih Sultan Mehmet, önce Saray-ı Atik (Eski Saray) daha sonra da Saray-ı Cedid’i (Yeni Saray) (Topkapı) yaptırmıştır.
• 19. Yüzyılda Batı’nın etkisiyle, Dolmabahçe, Beylerbeyi, Çırağan ve Yıldız sarayları yaptırılmıştır.

• Avrupai tarzda ilk saray Dolmabahçe Sarayı’dır. (Elektrik var)
• İshak Paşa Sarayı, Ağrı / Doğubayazıt’ta Sasanilere karşı güvenlik önlemi amaçlı yaptırılmıştır. Hiçbir şekilde devlet yönetimi olmamıştır. Ayrıca kalorifer sistemi olan tek saraydır.
• Devlet yönetiminin merkezi olan saraylarda; Divan toplantıları, tahta çıkış töreni, yabancı elçi kabulü, bayramlaşma törenleri yapılırdı.

a. Birun (Dış Saray)

• Tüm devlet yönetiminin yapıldığı kısımdır.
• Askeri merasimler, bayramlaşmalar ve askerlere maaş dağıtımı bu kısımda yapılır.
• Saray görevlileri bu kısımda bulunur.

Birun Görevlileri

• Divan toplantıları bu bölümde yapılır. (Kubbealtı denilen odada yapılır)
• Kubbealtı odasında padişahın baktığı bir pencere vardır buna Kasr-ı Adl denir.

b. Enderun (İç Saray)

• Devlet adamları yetiştirme (devşirme), eğitim bu kısımda verilirdi.
• Enderun Mektebi’nin temelleri II. Murat tarafından Şehzade yetiştirmek amaçlı atılmış, ancak gerçek anlamda teşkilatlanma II. Mehmet döneminde olmuştur.
• 1833’te II. Mahmut tarafından kapatılmış yerine Mekteb-i Maarif-i Adliye açılmıştır.
• Enderun’a giriş için Müslüman olmak ve Türkçe bilmek şartları vardı.
• Enderun’a devşirmeler II. Murat zamanında alınmıştır.
• Enderun ve Birun’u ayıran kapıya Bab-ü Sade Kapısı denir.

Enderun’daki Odalar

• Arz Odası: Padişahın çalışma odası.
• Has Oda: Padişahın günlük odası ve hizmetine bakanların kaldığı yer.

Padişah Görevlileri

• Baş Çuhadar: Padişahı giydirir.
• Sarıkçıbaşı: Sarık yapar.
• Berber: Tıraş eder.
• Rikaddar: Ayakkabıcı
• Tülbentçibaşı: İç çamaşırcı

• Seferli Odası: Berber, terzi, müzisyen bu oda da kalır.

c. Harem

• Padişahın aile hayatı burada geçer.
• Saray kadınları burada yer alır.
• Burada saray kadınları Ahlak, Din, Dikiş, Nakış gibi eğitimler alır.
• Hizmetkarlar ve gözdeler bu kısımda bulunur.
• Padişah, şehzadeler ve devlet görevlileri haremden evlenebilirler.
• Harem kadınları saray dışından da evlenebilirler. Saray dışı evlilikle saraydan ayrılan kadınlara paşmaklık adındaki para verilirdi.
• Hareme girmenin tek şartı yetim olmaktır.

1.3. DİVAN

• Divan en yüksek mahkemedir.
• Birun’un Kubbealtı odasında toplanırlar.
• 18. Yüzyıl itibariyle saray dışında Bab-ı Ali’de (Sadrazam Konağı) toplanmaya başlamıştır.
• Divan kararlarına hüküm denir. Bu kararlar Mühimme Defterine kaydedilir.
• Divan günümüzdeki bakanlar kuruluna benzer.
• 18. Yüzyıldan itibaren önem kaybetmiştir. Bab-ı Ali önem kazanmıştır.

HATIRLATMA

İlk yapılan divan: Ayak Divanı (Orhan Bey)

Divan-ı Hümayun: II. Mehmet (Divanın başında Sadrazam bulunur)

Nazırlıkların kurulması: II. Mahmut (Bu durum Sadrazamlık makamının önem kazanmasına sebep oldu)

a. Divan Çeşitleri

Divan-ı Hümayun: Tüm devlet işlerinin görüşüldüğü baş divan.

Ayak Divanı: Padişahın halk huzuruna çıkıp, dert ve isteklerini dinlediği divandır. Ayrıca savaş alanlarında at sırtında yapılır.

Sefer Divanı: Vezir-i Azam’ın (Serdar-ı Ekrem) sefere çıkarken toplanan divandır.

Ulufe Divanı: Yeniçeri maaşları verilir. (Genelde Galebe divanında verilir)

Galebe Divanı: Elçi kabul edilen gösterişli divanlardır.

İkindi Divanı: Sadrazam konağında Divan-ı Hümayun’da yarım kalan işler için toplanılan divandır.

Cuma Divanı: Huzur Müraafası, Huzur Divanı denilen divandır.

Çarşamba Divanı: Çarşamba günü İstanbul meseleleri için toplanılan divandır. Sadrazam, İstanbul, Eyüp, Galata ve Üsküdar kadıları katılır.

b. Divan Üyeleri

1. Padişah

• Mutlak hakim, son söz padişaha aittir.

2. Sadrazam (Vezir-i Azam)

• Padişah siyasi yetkilerini Sadrazam aracılığı ile kullanırdı.
• Padişahın mührünü taşırdı.
• Padişah yokken Serdar-ı Ekrem’lik yapardı.
• Büyük devlet memurlarının tayin, terfi ve görevden alma işlerini yapar.
• Emirlerine buyrultu denir.
• Telhis isimli mektupları padişaha yazar.

NOTLAR

İlk sadrazamlık makamı: I. Murat döneminde kuruldu.

İlk sadrazam: Çandarlı Kara Halil Paşa

Son sadrazam: Ahmet Tevfik Paşa

3. Kubbealtı Vezirleri

• Günümüzde ki bakanlara benzer.
• Vezir olabilmek için beylerbeyi veya sancakbeyi olmak gerekir.

NOTLAR

İlk vezirlik makamı Orhan Bey dönemindedir.

İlk vezir: Alaaddin Paşa

Fatih döneminde 4, Kanuni döneminde 7 vezir bulunmaktadır. Sayılarının artması toprakların genişlediğini gösterir.

4. Defterdar

• Maliyeden sorumludur.
• Rütbe ve dirlik verilecek kişileri hükümdara teklif eder.
• Fatih döneminde Anadolu ve Rumeli olmak üzere sayıları ikiye çıkmıştır.

İlk defterdarlık sistemi I. Murat dönemindedir.

İlk defterdar: Mihaliç Kadısı Çelebi Bin Mehmet

5. Kazasker (Kadıasker)

• Divanda büyük davalara bakar.
• Kadı (Taht kadısı hariç) ve müderris atamalarını yapar.
• Günümüz Adalet ve Eğitim bakanı gibidir.
• Devşirme olamaz. Türk olmak zorundadır. (Örf-i Hukuktan dolayı)
• Fatih döneminde Anadolu ve Rumeli olmak üzere sayıları ikiye çıkmıştır. Devletin fetih siyasetinin Batı üzerine olması sebebiyle Rumeli kazaskerliğine daha tecrübeli isimler atanırdı.

Kazaskerlik makamı ilk kez I. Murat döneminde kurulmuştur.

İlk kazasker: Çandarlı Kara Halil Paşa

Taht Kadısı (İstanbul Kadısı): Padişah tarafından seçilir.

6. Nişancı

• Devletlerarası yazışmaları sağlar.
• Padişah ve sadrazam arasındaki yazışmaları sağlar.
• Padişahın emirlerine tuğra çeker (Tuğracı‘da denir)
• Fethedilen toprakları Tahrir Defterine kaydeder.
• Tapu Kadastro işlerine bakar, dirlikleri dağıtır. (Selçuklu’da Pervaneci)
• Divanda yapılan görüşmeleri Mühimme Defterine kaydeder.

Ayrıca divana Anadolu ve Rumeli beylerbeyleri de katılırdı.

İlk kez Rumeli beylerbeyliği I. Murat döneminde Manastır merkezli olarak oluşturulmuştur.

İlk Rumeli beylerbeyi: Lala Şahin Paşa

İlk Anadolu beylerbeyliği I. Bayezid döneminde Kütahya merkezli olarak oluşturulmuştur.

İlk Anadolu beylerbeyi: Timurtaş Paşa

c. 16. Yüzyılda Divana Katılan Üyeler

1. Şeyhülislam (Müftü)

• Fetva makamıdır.
• Kanuni döneminde divana katılmıştır.
• Padişah, şeyhülislama danışmadan sefere çıkmaz, kanun koymazdı.
• Şeyhülislam, padişahın istediği konular dışında fetva vermezdi.
• Protokolde, sadrazama denktir.
• Atamasını padişah yapardı.

Divana katılan ilk şeyhülislam: Ebuu Suud Efendi

İlk şeyhülislam: Molla Şemseddin Fenari (II. Murat dönemi)

Son şeyhülislam: Medeni Mehmet Nuri Efendi

2. Reisü-l Küttap

• Katiplerin başıdır.
• 17. Yüzyıla kadar Nişancı’ya bağlıydı. (Sınırlar genişleyince ayrıldı)
• Divanda görüşülecek konuların sırasını belirler, dış işlerine bakar, alınan kararları yazıya geçerdi.

3. Kaptan-ı Derya

• Donanma komutanıdır.
• Kanuni döneminde divana katılmıştır.

İlk kaptan-ı derya: Barbaros Hayrettin Paşa (Kanuni dönemi)

İlk deniz komutanı: Karamürsel Paşa (Orhan Bey)

Son kaptan-ı derya: Firari Ahmet Paşa

4. Yeniçeri Ağası

• Ataması padişah tarafından yapılırdı ve direk padişaha bağlıydı.
• İstanbul ve sarayın güvenliğinden sorumludur.
• Savaşta padişahı koruyan ve en yakınında duran kişidir.

2. OSMANLI’DA ÜLKE YÖNETİMİ

3. EYALETLER

3.1. Saliyanesiz Eyaletler

• Yıllıksız, Merkeze bağlı eyaletlerdir.
• Merkeze yakındır.
• Toprakları dirlik sistemine göre dağıtılmaktadır.
• Devlet merkezine buralardan vergi gelmezdi.
• Toplanan vergiler dirlik sahiplerine maaş olarak verilirdi.
• Dirlik sahipleri ise bu maaşa karşılık olarak asker yetiştirirdi.

Bu eyaletler; Anadolu ve Rumeli’deki tüm eyaletlerdir.

Erzurum, Van, Karaman, Sivas, Musul, Halep, Kars, Trabzon, Kıbrıs, Kefe, Eğri, Zülkadriye (Maraş) olarak sayılabilir.

• Gayrimüslim nüfus çoktur.

3.2. Saliyaneli Eyaletler

• Yıllıklı, özel yönetimli eyaletlerdir.
• Vergi veren eyaletlerdir.
• Mukataa arazi kapsamındadır.
• Merkezden atanan valiler yönetir.
• Yöneticilerine Saliyane adı verilen maaş verilir.
• Bu eyaletler ilk kez Kanuni zamanında oluşturuldu.

Bu eyaletler;

Mısır (Yöneticilerine Hidiv denir), Trablusgarp (Yöneticisine Dayı denir), Yemen, Cezayir, Basra, Bağdat, Habeş, Şam, Rakka, Tunus

• Halklarının çoğu Müslüman olan eyaletlerdir.
• Trablusgarp – Cezayir ve Tunus’a Garp Ocağı denir.

3.3. Bağlı Beylik ve Devletler

• İç işlerinde serbest dış işlerinde Osmanlı’ya bağlıdırlar.
• Başlarında yerli hanedandan biri bulunur.
• Yöneticilerine; Bey, Han, Şerif ve Voyvoda denir.

Bu eyaletler; Eflak, Boğdan, Erdel, Gürcistan, Çekezistan, Orta Macaristan, Lehistan, Kırım (Yöneticilerine Giray denir)

• Bu eyaletler ilk kez Fatih Sultan Mehmet dönemin oluşturulmuştur.
• Kırım vergi vermez, asker verirdi.
• Hicaz vergi ve asker vermezdi.
• Eflak ve Boğdan’a Memleketeyn denir.

4. TOPRAK SİSTEMİ

4.1. Miri Araziler

a. Yurtluk Arazi: Geliri sınır boylarında görev yapan askerlere (akıncılar) verilen topraklardır.

b. Ocaklık Arazi: Geliri kale muhafızlarına (dizdar) ve tersane giderlerine verilen topraklardır.

c. Mukataa Arazi: Geliri iltizam yoluyla hazineye aktarılan topraklardır.

d. Paşmaklık: Hanedan kadınlarına verilen arazidir.

e. Metruk Arazi: Terkedilmiş topraklardır. Otlak, yaylak, mera, kışlak gibi halkın ortak kullandığı arazilerdir.

Ayrıca; Mezarlık, ormanlık, yollar, meydanlar, namazgahlar, mesireler, panayırlar, bataklıklar ve harmanlar bu araziye dahildir.

f. Mevat Arazi: Ölü topraklardır.

Çöl, bataklık, çıplak dağlar.

g. Malikâne: Devlet adamlarına hizmetleri karşılığı verilen topraklardır.

Ayanlık sınıfının doğma sebebi malikânelerin dağıtılmasıdır.

h. Arpalık: Üst düzey devlet adamlarına emeklilik maaşları için verilen arazidir.

i. Dirlik Arazi: Geliri devlet tarafından savaşta yararlılık gösterenlere ve devlet memurlarına maaş karşılığı olarak verilen arazilerdir.

Dirlik arazi üçe ayrılır.

Has Toprak: Yıllık geliri 100.000 akçeden fazla olan, hanedan ve divan üyelerine, beylerbeyi ve sancak beylerine verilen topraklardır.

Gelirin her 5.000 akçesi için kişi bir cebelü yani atlı asker beslemek zorundadır.

Zeamet Toprak: Yıllık geliri 20.000 – 100.000 akçe olan, orta derece devlet memurlarına, hazine ve tımar defterdarlarına, divan katibi, alay beyi, kale dizdarı, subaşı ve kadılara verilen topraklardır.

Gelirin her 5.000 akçesi için kişi bir cebelü yani atlı asker beslemek zorundadır.

Tımar Toprakları: Yıllık geliri 3.000 – 20.000 akçe arası olan, savaşta yarar gösterenlere verilen topraklardır.

Tımar toprakları üçe ayrılır.

Eşkinci (Kılıç): Savaşta yarar gösteren düşük rütbe askerlere verilir.

Hizmet Tımarı: Saray hizmetlilerine verilir.

Müstahfız: Camii imamı, hatip ve medrese hocalarına verilirdi.

Her 3.000 akçesi için kişi bir cebelü yani atlı asker beslemek zorundadır.

4.2. Vakıf Arazileri

• Miri araziyken iken sonradan geliri hayır, din ve eğitim kurumlarına ve sosyal hizmetlere ayrılan arazilerdir.
• Alınıp satılması, el konulması ve vergi alınması mümkün değildir.

NOT: Vakıf teşkilatının başındaki kişi Mütevelli‘dir.

4.3. Mülk Araziler

• Şahısların özel mülküdür.
• Alınıp satılabilir, miras bırakılabilir.
• Kendi içinde ikiye ayrılır.

1. Öşri Arazi: Müslüman halka aittir. Öşür vergisi ve çift resmi alınır.
2. Haraci Arazi: Gayrimüslimlere aittir. Haraç ve ispenç alınır.

NOTLAR

1. Topraklar devletindir. Gelir dirlik sahibinindir. (Feodaliteyi önlemiştir)
2. Toprağı 2 yıl ekmeyenden çiftbozan vergisi, 3 yıl ekmeyenden toprağın kendisi alınır. (Üretimde sürekliliği artırma amacı)
3. Taşra teşkilatının temeli Tımardır.
4. Tımar ilk olarak I. Murat döneminde başlamıştır. II. Mahmut döneminde kaldırılmıştır.

İltizam Sistemi: Dirliklerin ihale ile verilmesidir. İhaleyi kazanana mültezim denir.

Malikane Sistemi: 18. Yüzyılda başladı. İltizamla bütçe açığı kapatılmayınca dirlikler 1 yıllığına değil ömür boyu verilmeye başlandı. (Ayanlıkların oluşmasını sağladı)

5. ORDU

5.1. Kapıkulu Ordusu

• Devşirmedir
• Ulufe, sefer bahşişi, cülus bahşişi alır.
• Atlı ve yayadırlar.

1. Acemi Oğlanlar Ocağı

• I. Murat kurdu.
• Ocakta yetişenler zeki ve yetenekli ise Enderun Mektebine savaşçıysa Yeniçeri Ocağı’na gider.
• Acemi oğlan ocağından çıkanlara düzen bahşişi adı altında 2 altın verilirdi.

2. Yeniçeri Ocağı

• Kapıkulu ordusunun temelini oluşturur.
• I. Murat kurdu.
• Ocağa ilk çıkmaya bedergah denir ve düzen bahşişi verilir.
• Yılda bir kez kıyafet için Yaka Akçesi, ayakkabı için Adet-i Zerpul verilir.
• Taife-i Bektaşi olarak da anılır.
• Kapıkulu komutanına çorbacı denir.
• Yeniçeri ve kapıkulunun yazıldığı deftere Esame defteri denir.

3. Cebeciler

• Yeniçerilerin silahlarını ve bu silahların bakımını yaparlar.

4. Topçular

• İlk top I. Kosova Savaşında kullanıldı. (I. Murat)

5. Top Arabacılar

• Topları taşır.

6. Lağımcılar

• Ordunun geçtiği yerdeki yol ve köprüleri onarır.
• Tünel kazar.

7. Humbaracılar

• Havan topu, mayın, el bombası gibi silahlarla alakadar olur ve kullanır.

8. Sakalar

• Ocağın su işleriyle ilgilenir.

9. Bostancılar

• Saray çevresi ve iskeleleri korur.

10. Hisar Erleri

• Kale muhafızlarıdır.

11. Baltacılar

• Sarayın içini korurlar.

Bu birlikler yaya birlikleridir.

5.2. Kapıkulu Süvarileri

• Atlı birliklerdir.
• Altı bölük halkıda denir.
• Derece ve maaş yönünden yeriçerilerden üstündür.

1. Sipahiler, Silahtarlar

• Padişahın çadırını (Otağ-ı Hümayun) korumakla yükümlüdür.

2. Sağ ve Sol Garipler

• Ordu hazinesini, ağırlıklarını taşıma ve korumakla görevlidir.

3. Sağ ve Sol Ulufeciler

• Saltanat sancaklarını taşımak ve korumakla görevlidir.

5.3. Eyalet Askerleri

1. Tımarlı Sipahiler

• Tamamen Türklerden oluşur.
• Ordunun en kalabalık ve en önemli sınıfıdır.
• Maaş ve ganimet almazlar.
• Savaşta, başlarında Sancak Beyi komuta eder.
• Atlı birliklerdir (Cebelü)
• İyi yabancı dil bilenler akıncılık yapar.

2. Azaplar

• Anadolu’dan toplanan bekar, dinç Türk gençleridir.
• Savaşta yeniçeri önünde ilk hücumu yapar.

3. Akıncılar

• Sınır boylarında oturan Türklerden meydana gelen hafif süvarilerdir.

4. Deliler

• Özel kuvvetlerdir.
• Ön safta savaşır.

5. Beşliler

• Her 5 aileden alınan bir kişiden oluşan kale korumasında görevli birliklerdir (Korucu)

6. Derbentçiler

• Yol, köprü ve geçitleri koruyan Müslüman birliklerdir.

7. Cerahor

• Gayrimüslim derbentçilerdir.

8. Turnalar

• Ordunun posta işinden sorumlu birliklerdir.

9. Voynuklar

• Balkanlarda ordunun yüksek rütbeli komutanlarının atlarına bakan Bulgarlardır.

10. Yaya ve Müsellem (Yörükler)

• Savaş zamanında kapıkulu askerleri gibi ulufe alan; savaş olmadığı zamanlarda ise, tımarlı sipahiler gibi çiftliklerinde ekip biçerek çiftçilikle uğraşan birliklerdir.

11. Mortolos

• Gayrimüslim casuslardır.

5.4. Yardımcı Kuvvetler

• Ordunun geri hizmetinde çalışanlar ve bağlı beylik ve devletlerin askerleridir.
• Sabit bir sayıları yoktur, savaşa göre değişir.

5.5. Donanma

• Teşkilatlı ilk tersane Gelibolu’da I. Bayezid zamanında açılmıştır.
• En büyük tersane Haliç Tersanesi‘dir. (Fatih’te)
• İlk deniz savaşımız I. Mehmet döneminde Venediklilere karşı yapılmıştır. Çalıbey Savaşı‘dır.
• İlk büyük donanmamız İstanbul’un Fethi’nde, Fatih döneminde kurulmuştur.
• En büyük donanma ise Kanuni döneminde Barbaros komutasında kurulmuştur.
• Haçlılara karşı ilk deniz seferimiz Preveze Deniz Savaşı‘dır. Bu savaşın tarihi Deniz Kuvvetleri Günü olarak kutlanır (27 Eylül)
• Donanmamızın ilk fethettiği yer Kocaeli‘dir. Son fethi ise Girit Adası‘dır.
• İlk büyük yenilgi ve yakılışı İnebahtı‘dır.
• Duraklama döneminde donanma ihmal edildi ve güçten düştü.
• Çeşme, Navarin, Sinop baskınlarında Ruslar tarafından yakıldı. Daha da toparlanamadı.
• İnce Donanma ve Donanma-i Amire olmak üzere iki tür donanma vardır.
• Levent, Azap, Kürekçi (Siviller), Kalyoncu, Kalafatçı, Patrona (Donanma subayı) donanma askerlerine verilen isimlerdir.
• Kadırga, Firkate, Karamürsel, Kırlangıç, Baştarda, Kalita, Kalyon, Mavna gemi isimleridir.

6. TOPLUM YAPISI

6.1. Yönetenler (Askeri – Beraya)

• Padişah tarafından dini ve idari yetki alan sınıftır.
• Vergi vermezler ve Müslümandırlar.

• Padişah tüm sınıfların doğal üyesidir. Her şeyin başı padişahtır!

6.2. Yönetilenler (Reaya)

• Halkın oluşturduğu sınıftır.
• Vergi verirler.
• Bilginler reayadan sayılmaz, vergi vermezler.
• Millet-i Hakime: Hristiyanlar
• Millet-i Mahkume (Zımmi): Yahudilere verilen addır.
• Köylüler, şehirliler ve göçebeler bu sınıfın üyeleridir.
• Mevkii ve makamda dikey hareketlilik vardır.
• Nüfusta (Göç) yatay hareketlilik vardır.

7. MALİYE

Osmanlı paraları şu şekilde sıralanabilir;

1. Mangır: Osman Bey dönemi bakır parası.
2. Akçe: Orhan Bey dönemi gümüş parası.
3. Sikke-i Hasene: Fatih dönemi altın parası.
4. Mecidiye: Abdülmecid dönemi bozuk parası.
5. Kaime: Abdülmecid dönemi basılan ilk kağıt para.

NOT: Esham senetleri para yerine kullanılmış olsa da, para değildir.

Hazine-i Amire (Dış Hazine): Vergilen toplandığı, harcamaların yapıldığı yer.

Hazine-i Hassa (İç Hazine): Yedekte bekletilen hazinedir.

Hazinenin Gelir Kaynakları

• Ganimetlerin 1/5’i
• Bağlı beylik ve devletlerden alınan vergiler ve hediyeler
• Müsadere (Tanzimat’ta kaldırıldı)
• İltizam sistemi
• Vergiler

Vergiler, Tahrir defterine yazılırdı. Vergilerin hepsine tekalif denir.

7.1. Vergiler

1. Şer-i Vergiler

• Öşür: Toprak vergisidir, Müslümanlardan alınır.
• Haraç: Toprak vergisidir, Gayrimüslimlerden alınır.
• Cizye: Askerlik vergisidir, Gayrimüslimlerden alınır.
• Zekat: Zengin Müslümanlardan alınır.
• Ağdet-i Ağnam: Küçükbaş hayvan sahiplerinden alınan vergidir.
• Çift Resmi: Çiftlik sahiplerinden alınır.
• Çift Bozan: Topraklarını sebepsiz yere ekmeyenlerden alınır.
• Bac-ı Bazar: Alınan ilk vergidir.
• Cerime (Cürüm): Suçlulardan alınan vergidir.

2. Örf-i Vergiler

Avarız Vergisi: II. Bayezid zamanında olağanüstü durumlarda toplanılan vergidir. Duraklama döneminde sürekli hale gelmiştir.

Mustafa Kemal’in Tekalif-i Milliyesi’ne benzer.

• Muhtesip: Çarşıyı denetler
• Gedik: Dükkan açma izni
• Ehlihibre: Ürün kalitesini belirler
• Kethüda: Lonca şeyhinin yardımcısı
• Yiğitbaşı: Esnaflar arasındaki tartışmayı çözer.
• Kağıt para yerine kullanılan ilk kağıtlar Esham Senetleri’dir. (Kağıt para değil yerine kullanılmıştır)
• Bank-ı Dersaadet: Açılan ilk banka (Galatalı bankerler ve İngilizler açtı)
• Osmanlı Bankası (Bank-ı Şahane-i Osman): İlk para basma yetkisine sahip banka.
• Emniyet Sandığı (Memleket Sandıkları): Ziraat Bankasının temelleri.
• Ziraat Bankası: II. Abdülhamit döneminde açılmıştır.
• İtibar-ı Milli Bankası: I. Meşrutiyet’te açılan ilk milli bankadır. (İttihat ve Terakkiciler açtı)
• Hacegi: Uluslararası ticaret yapan kişi.
• Hirfet: Ahilik ve loncada meslek grubu. Kademe atlayana İcazetname verilir.

8. HUKUK

• Osmanlı’da hukuk birliği yoktur.
• İlk yazılı örf-i hukuk: Kanunname-i Ali Osman
• Şer-i hukukun en önemli kurumu kazaskerlik makamıdır.
• Şeyhülislamların yargılama yetkisi yoktur!
• Kazaskerler kadıları tayin eder (İstanbul-Taht kadısı hariç)
• Kadının verdiği karardan şüphe duyanlar Divan-ı Hümayun’a başvurabilirler.
• İlk kadı: Dursun Fakih’tir.
• Davalar Şerriye Sicilleri Defterine kaydedilir.
• Sürekli uygulanan kanunlara Kanun-i Kadim denir.
• İslami temele dayanan ilk medeni kanun Mecelle’dir.
• İlk defa Tanzimat Fermanı ile herkesin temel hakları güvence altına alındı.
• Abdülaziz döneminde Divan-ı Ahkam-ı Adliye (Yargıtay) ve Mekteb-i Hukuk-i Şahane (Hukuk Fakültesi) kuruldu.

8. EĞİTİM VE ÖĞRETİM

• Sıbyan (Mahalle) Mektepleri ve Medreseler başlıca eğitim kurumlarıdır.
• Mahalle mekteplerinde karma eğitim vardır (Müslim ve gayrimüslimler karışık)
• Mahalle mekteplerinde süre ve sınıf yoktur. Okuma yazma ve Kur’an öğretilir.
• İlköğretim ilk kez II. Mahmut döneminde zorunlu hale geldi.
• İlk Osmanlı Medresesi: Orhan Bey dönemindeki Süleyman Paşa Medresesi’dir.
• İlk müderris: Davud-u Kayseri’dir.
• Sahn-ı Seman: Beşeri ilimlerin öğretildiği medresedir.
• Süleymaniye Medreseleri: Fen ve Tıp ilimlerinin öğretildiği medreselerdir.
• Medrese eğitimi alanlar; Kadı, müftü, kazasker, defterdar ve nişancı olabilir.
• Medrese öğrencilerine; Suhte, softa, talebe, danişment denir.
• Medreselerde yetişen bilginlere; Ulema denir.

NOT: Enderun mektebi ilk kez I. Murat döneminde açılmıştır. II. Mahmut kapatmış ve yerine Mekteb-i Maarif-i Adliye’yi açtı.

• Maarif-i Umumiye Nizamnamesi: Azınlıklara okul açma hakkı verildi.
• Tevhid-i Tedrisat ile medreseler kapatıldı.
• İlk açılan yabancı okul: Saint Benzit (Cizvit rahipleri açtı)
• Mekteb-i Muallimat: Kadın öğretmen okulu
• Loncalarda da mesleki eğitim verilirdi.
• İlk kız okulu Abdülaziz döneminde açılmıştır.
• Darülmuallimin, Abdülmecit döneminde açılmıştır.

9. BİLİM, DİL VE EDEBİYAT

9.1. Dil

• Resmi dil Türkçe’dir.
• Türkçe + Arapça + Farsça = Osmanlı Türkçe’si.

a. Edebiyat

1. Halk Edebiyatı: Pir Sultan Abdal, Kaygusuz Abdal, Köroğlu, Karacaoğlan, Kul Mehmet Gevheri, Emrah, Aşık Ömer, Zihni, Dadaloğlu

2. Divan Edebiyatı: Şeyhi (Harname), Nesimi, Ahmedi, Baki (Kanuni Mersiyesi), Fuzuli (Leyla ile Mecnun), Nefi (Siham-ı Kaza), Nedim (Lale Devri), Şeyh Galip (Hüsnü Aşk)

3. Tekke Edebiyatı: Hacı Bektaş-i Veli (Makalat), Hacı Bayram-ı Veli, Kaygusuz Abdal, Pir Sultan

b. Basın Yayın

• İlk matbaa: Lale Devri’nde Sait Efendi ve İbrahim Müteferrika tarafından kuruldu.
• Basılan ilk eser: Vankulu Lügati
• İlk resmi gazete: Takvim-i Vekai
• İkinci gazete: Ceride-i Havadis (İlk yarı resmi gazete)
• İlk özel Türk gazetesi: Tercüman-ı Ahval (Agah Efendi ve Şinasi çıkardı) (1862’de Tasvir-i Efkar – Fikir Gazetesi, 1866’da Muhbir)
• İlk sansür: II. Abdülhamit döneminde uygulandı.
• İlk dergi: Mecmua-i Fünun
• İlk resmi dergi: Mir’at
• İlk mizah dergisi: Diyojen (Teodor Kasap)

9.2. Bilim

1. Molla Fenari (15. Yüzyıl)

• Maddet’ül Hayat eserini yazdı.
• Mantık alanında çalıştı.
• İlk şeyhülislamdır.

2. Emir Sultan (1368 – 1430)

• Yıldırım Bayezid’in damadıdır.

3. Kadızade-i Rumi (14. – 15. Yüzyıl)

• Eseri Muhtasar-ı Fi’l Hisap
• Matematik ve astronomi alanında çalıştı.

4. Ali Kuşçu (15. Yüzyıl)

• Matematik ve astronomi alanında çalıştı.
• Osmanlı’da, matematiğin kurucusudur.
• Semerkant’tan gelmiştir.
• Sahn-ı Seman’ın ilk hocasıdır.

5. Sinan Paşa

• Tazarruname, Nasihatname eserleri vardır.
• Matematik alanında çalıştı.

6. Piri Reis (15. – 16. Yüzyıl)

• Kitab-ı Bahriye (Denizcilik Kitabı) eseri vardır.
• Coğrafya üzerine çalıştı.
• İlk kez Dünya haritasını çizdi.

7. Seydi Ali Reis (16. Yüzyıl)

• Miratü’l Memalik isimli eseri vardır. (Memleketlerin Aynası)
• Deniz coğrafyası alanında çalıştı.

8. Molla Lütfü

• Taz’if’ül Mezbah eseridir.
• Matematik alanında çalıştı.

9. Takiyüddin Mehmet (16. Yüzyıl)

• Astronomi alanında çalıştı.
• İlk rasathaneyi kurdu.

10. Matrakçı Nasuh (16. Yüzyıl)

• Cemal’ül Küttap, Kemal’ül Hisab eserleri vardır.
• Coğrafya, minyatür, matematik ve tarih alanında çalıştı.

11. Katip Çelebi (17. Yüzyıl)

• Cihannüma (Dünya Coğrafyası), Keşfül Zünun (Bibliyografya), Fezlek-i Osmani, Mizan’ül Hak eserleri vardır.
• Tarih, coğrafya, hukuk, denizcilik, maliye alanında çalıştı.

12. Hazarfen Hüseyin Çelebi (17. Yüzyıl)

• Osmanlı Teşkilat Tarihi eseri vardır.
• Batı ile ilişki kuran ilk bilim insanıdır.

13. Hazarfen Ahmet Çelebi (18. Yüzyıl)

• Kanat takıp uçan ilk insandır.

14. Lagari Hasan Çelebi

• İlk roket örneğini icat etmiştir.
• Uçmayı başarmıştır.
• Rocketman 🙂

15. Evliya Çelebi (17. Yüzyıl)

• Seyahatname eseri vardır.

16. Ahmet Cevdat Paşa (19. Yüzyıl)

• Tarih-i Cevdet, Tezakir, Kısası Enbiya (Nebiler Kitabı), Mecelle (Hukuk) eserleri vardır.
• Mecelle’yi hazırlayan 16 kişilik hukukçu heyetine başkanlık etmiştir.

17. Zembilli Ali Efendi

• El Mutahharat eseri vardır.
• Din ve hukuk alanında çalıştı.

18. İbn-i Kemal

• Tevarih-i Ali Osman eseri vardır.
• Din ve hukuk alanında çalıştı.

19. Ebussuud Efendi

• Duaname, Kanunname eserleri vardır.
• Din ve hukuk alanında çalıştı. (Divana giren ilk şeyhülislamdır)

20. Akşemsettin

• Ayn’ül Ayan eseri vardır.
• Tıp alanında çalıştı.
• Fatih’in hocasıdır.

21. Altunuzade Sabuncuoğlu Şerafettin

• Kitabü’l Cerrahiyeti’l İlhaniyye eseri vardır.
• Tıp alanında çalıştı.

22. İbrahim Müteferrika (18. Yüzyıl)

• İlk özel matbaayı kurdu.

23. Şinasi (19. Yüzyıl)

• İlk oyun yazarıdır (Şair evlenmesi)
• Avrupa’yı örnek alan ilk şairdir.

Tarih Alanında Önemli Bilim İnsanları Vakanüvistiler – Şehnameciler

• Hoca Saadettin Efendi
• Aşık Paşazade
• Solakzade
• Nesri
• Naima
• Kemal Paşazade
• Halepli Mustafa Naima (İlk resmi tarihçi)
• Abdurrahman Şeref (Son vakanüvist)
• Ahmet Cevdet
• Evliya Çelebi
• Tursun Bey
• Hoca Saadettin

10. SANAT VE MİMARİ

10.1. Çini Sanatı

• Önemli çini merkezleri; Bursa, İznik, Kütahya ve İstanbul’dur.
• İlk çini örneği: İznik Yeşil Camii

Örnekler: Çinili Köşk, Rüstem Paşa Camii, Yeni Camii, Topkapı Sarayı, Süleymaniye Camii, Sultan Ahmet Camii, Bağdat ve Revan Köşkleri

10.2. Hat Sanatı

• Hat veya Hüsn-ü Hat denir.
• En meşhur hattatlar; Şeyh Hamdullah, Hafız Osman

10.3. Minyatür Sanatı

• Minyatürcülere Nakkaşi denir.
• Minyatür kitaplarına Surname ve Hünername denir.
• Çizimlerde derinlik bulunmaz.
• Çizgi resim sanatıdır.

1. Matrakçı Nasuh

• Barbaros’un Akdeniz seferini,
• Kanuni’nin Macar Seferi’ni çizmiştir.

2. Haydar Reis (Nigari)

• Kanuni, Barbaros ve II. Selim’in portrelerini çizmiştir.

3. Levni

• III. Ahmet dönemi (Lale Devri) minyatürcüsüdür.
• Son büyük nakkaştır.

10.3. Ebru Sanatı

• Desen sanatıdır.

10.4. Mücellitlik

• Kitapların deri ile ciltlenmesi sanatıdır.

10.5. Musiki

• Mehter takımı, Osman bey döneminde kurulmuştur.
• Musiki öğretimi ve icrası Enderun Mektebi’nde yapılır.
• Askeri musiki, mehterhanedir.
• Musikinin Osmanlı’da öncüsü Abdülkadir Meraği‘dir.
• Akıl hastalıklarında tedavi olarak da kullanılmıştır.
• Ömer Bey, Hafız Post ve Itri önemli isimlerdendir.
• II. Mahmut döneminde Mehterhane kapatılmış yerine Mızıka-i Hümayun açılmıştır.
• Abdülmecid döneminde Batı müziği önem kazanmıştır.
• Abdülmecid döneminde yetişen önemli musikiciler; Selanikli Ahmet Bey, Zekai Dede, Hacı Arif Bey, İsmail Dede Efendi, Tambur-i Cemil beydir.

10.6. Resim

• Portresini yaptıran ilk padişah: Fatih Sultan Mehmet
• Portresini devlet dairelerine asan ilk padişah: II. Mahmut
• Resim için gönderilen ilk öğrenci: Sinan Bey (Fatih’in portresini çizen Bellini’nin öğrencisi)
• İstanbul’da ilk resim sergisi: Şeker Ahmet Paşa tarafından açılmıştır.
• Müzeciliğin kurucusu: Osman Hamdi Bey’dir. Asar-ı Atika (Arkeoloji Müzesi), Sanayi-i Nefise Mektebi (Güzel Sanatlar Okulu) kurucusudur. – (Silah Tacirleri ve Kaplumbağa Terbiyecisi en önemli eserleridir)

10.7. Mimari

• Osmanlı’da en çok gelişen alan mimaridir.
• Bizans ve Anadolu Selçuklu etkileri görülür. (Kuruluş döneminde) – Bursa Ulu Camii, Yeşil Camii, Yeşil Türbe, Edirne Üç Şerefeli Camii gibi.
• Kuruluşun en önemli mimarı: Hacı İvaz Paşa’dır.
• İstanbul’un Fethi’nden sonra Klasik Osmanlı – Türk Mimari dönemi başlamıştır.
• II. Bayezid’in, Bayezid Camii, Fatih Sultan Mehmet’in Topkapı Sarayı klasik dönem eserleridir.
• Osmanlı’da mimari Kanuni döneminde zirve yapmıştır. Türk – İslam Mimarisi, Hristiyan Mimarisini geçmiştir.

Mimar Sinan

• Kanuni – II. Selim ve III. Murat dönemlerinde yer almıştır.
• Mimar Sinan’ın Çıraklık Eseri: Şehzadebaşı Camii (İstanbul)
• Mimar Sinan’ın Kalfalık Eseri: Süleymaniye Camii (İstanbul)
• Mimar Sinan’ın Ustalık Eseri: Selimiye Camii (Edirne)
• Hürrem Sultan için Haseki Külliyesi‘ni yapmıştır.
• Mimar Davut Ağa ve Mimar Mehmet Ağa’nın hocasıdır.
• 16. Yüzyılın en önemli mimarıdır.

Sedefkar Mehmet Ağa

• 17. Yüzyılın en önemli mimarıdır.
• Sultan Ahmet Camii (Mavi Camii), Yeni Camii, Bağdat ve Revan Köşkleri yapmıştır.
• Kabe’yi ve Mescid-i Nebevi’yi onardı.

Mimar Hayrettin: Bayezid Camii ve Mostar Köprüsü’nü yaptı.

Davut Ağa: Sepetçiler Kasrı, İncili Köşk ve III. Murat Türbesi’ni yapmıştır.

Dalgıç Mehmed Ağa: Yeni Camii ve II. Murat Türbesi’ni yaptı.

Kasım Ağa

• Çinili Kule’yi yaptı.
• Sepetçiler Kasrı’nı genişletti.
• İdam edildi (Mimarbaşıların eceliyle ölme geleneği sonlandı – Sultan İbrahim)

Mehmet Tahir Ağa

• Fatih Camii’ni yeniledi.
• Hamidiye Külliyesi’ni yaptı. (II. Abdülhamit)
• III. Mustafa adına yaptığı Laleli Camii ilk Batı – Osmanlı sentezidir.
• Batı etkisiyle yapılan camiiler; Nur’u Osmaniye Camii ve Laleli Camii’dir.

Seçmeci (Eklektik) Dönem Eserleri

İstanbul Hamidiye Camii, İstanbul Aksaray Valide Camii, Beylerbeyi ve Çırağan Sarayları

Neoklasik Dönem Eserleri

Bu dönem eserlerini Sanay-i Nefise Mektebi mezunları yapmıştır.

Mimar Kemalettin, Mimar Ali ve Mimar Vedat

Önemli Külliyeler

Fatih Külliyesi, II. Bayezid (Edirne) Külliyesi ve Süleymaniye Külliyeleridir.