Bu yazıda neler okuyacaksınız?
KPSS Genel Tarih dersi kapsamında Osmanlı tarihi, kültür ve medeniyeti oldukça fazla yer kaplamaktadır. Bu bölümde 16. ve 17. yüzyıl Osmanlı Devleti Duraklama (Arayış) Dönemini ele alacağız.
OSMANLI DEVLETİ DURAKLAMA (ARAYIŞ) DÖNEMİ (1579 – 1699)
- Duraklama dönemi Sokullu’nun ölmesiyle başlar.
- Karlofça Antlaşması ile biter. (Batıda en büyük toprak kaybını yaşadığımız antlaşma)
- En çok padişah ve sadrazam değişen dönemdir. (Yeniçeri isyanları çoktur)
- Fetihlere devam edilirken, iç isyanlarla da uğraşılmıştır.
- Doğuda: İran
- Batıda: Venedik, Lehistan, Avusturya (En baş belası) ve dönemin sonlarına doğru Rusya ile savaşıldı.
DURAKLAMA DÖNEMİ PADİŞAHLARI
Duraklama dönemini, kuruluş ve yükseliş gibi padişah padişah değil siyasi olaylar üzerinden anlatmaya çalışacağız. Başlangıçta padişahları ve önemli noktalarını vererek başlayalım ardından siyasi ilişkilerde padişahları detaylı olarak yine inceleyeceğiz.
1. III. Murat:
- Sancakla tahta çıkan son padişahtır.
- Yükselişin son duraklamanın ilk padişahıdır.
- Yeni çeri ocağını bozmuştur.
2. III. Mehmet:
- Kafes sistemini getiren padişahtır.
3. I. Ahmet:
- Kafesle tahta çıkan ilk padişahtır.
- Ekber – Erşad sistemini getiren padişahtır.
4. I. Mustafa
5. II. Osman:
- Yeniçeriler tarafından öldürülmüştür. (Hotin seferi)
6. I. Mustafa:
- Osman öldürülünce kısa süreliğine tekrar tahta çıkmıştır.
7. IV. Murat
8. I. İbrahim:
- Deli padişah.
- Samur kürk dönemi.
9. IV. Mehmet:
- Avcı Mehmet’tir.
- En genç padişahtır.
- Tahtta en uzun süre oturan 2. padişahtır (39 yıl)
10. II. Süleyman
11. II. Ahmet
12. II. Mustafa
DURAKLAMANIN NEDENLERİ
1. DURAKLAMANIN İÇ NEDENLERİ
a. İdare
- Çok fazla padişah ve devlet adamı değişikliği yapılması
- Padişahların ordu başında sefere çıkmamaları. (İlk kez sefere çıkmayan padişah II. Selim)
- Sancağın kalkması, Ekber Erşad’ın gelmesi.
NOT: Ekber Erşad ile; Tecrübesiz, deli, çocuk padişahların devletin başına geçmesi, ayrıca bu durumlardan dolayı Valide Sultanların ve Lalaların devlet işine karışması da duraklamanın önemli nedenleri arasındadır.
b. Ordu
- Yeniçeri ocağına usulsüz alımların yapılması ve ocağın bozulması. (III. Murad, at cambazlarını ocağa alarak bozulmaları tetiklemiştir)
- Ocak, devlet içindir anlayışı yerine Devlet, ocak içindir anlayışı gelmiştir.
- Tımar sisteminin bozulması.
- Avrupa’da ki askeri ve teknik gelişmelerin takip edilmemesi
- Ulufelerin geç ödenmesi, ödense bile kırık, tahşiş, süyuf akçelerle ödenmesi.
c. Maliye
- Tımarın bozulması
- Çok sık padişah değişiminden dolayı cülus bahşişinin yük olması.
NOT: Yıldırım Bayezid: İlk cülus dağıtan padişah. Fatih Sultan Mehmet: Cülusu bahşişini kanunlaştırdı. III. Mustafa: Cülusu son dağıtan padişah. I. Abdülhamit: Cülusu kaldıran padişahtır.
- Savaşların uzun sürmesi.
- Aşırı saray harcamaları.
- Coğrafi keşiflerin ticareti olumsuz etkilemesi. (İpek yolunun, baharat yolunun önemini kaybetmesi)
- Yerli sanayiinin çökmesi.
- Gümrük vergisinin azaltılması (Kapitülasyonlar)
d. Toplum
- Tımarın bozulması
- Eşkıyalıkların başlaması.
- Vergi ve müsaderelerin halkı zorlaması.
- Büyük kaçgun’un olması. (Göç)
e. İlmiye
- Beşik ulemalığı sisteminin gelmesi. (Yani alimin çocuğu da alim olur mantığı ile daha beşikteki çocuklara bile alimlik diplomasının verilmeye başlanması)
- Pozitif ilimlerin müfredattan çıkarılması.
f. İmparatorluk yapısı
- Çok ulusluluk (72.5 millet)
DİKKAT: Dikkat edildiğinde tımar sisteminin bozulması birçok sorunu da beraberinde getirmiştir. Tımar Osmanlı Devleti’nin yapı taşlarından biridir.
2. DURAKLAMANIN DIŞ NEDENLERİ
- İmparatorluğun doğal sınırlara ulaşması.
- Rönesans gelişmelerinin takip edilmemesi.
DURAKLAMA DÖNEMİNDE İÇ İSYANLAR
1. MERKEZ (İSTANBUL) İSYANLARI
- İstanbul’da çıkan isyanlardır.
- Çoğunluğu ekonomik nedenlidir.
- Merkezi yönetimin bozulması etkili olmuştur.
- Ulufelerin dağıtılmaması ya da kırık, eksik, tahşiş olarak verilmesi.
- Haksız atamalar, devlet adamlarıyla ters düşmeler, yeniçeri ocağının bozulması
- Devlet adamı ulemaların kışkırtmaları
- Yeniçeri kaynaklı isyanlardır!
NOT: İlk merkez isyanı II. Murat döneminde, Fatih Sultan Mehmet’e karşı çıkmıştır: Buçuktepe İsyanı (Cülus bahşişi istediler)
NOT 2: II. Osman’a karşı çıkan isyanlar Islahatlara karşı çıkmıştır.
IV. Murat ve IV. Mehmet’e karşı çıkan isyanlar Ekonomik temellidir.
NOT 3: Çınar olayı (Vaka-i Vakvakiye), IV. Mehmet zamanında çıkmıştır. 36 devlet adamı çınar ağaçlarına asılıp öldürülmüştür.
2. CELALİ (ANADOLU) İSYANLARI
- Anadolu’da çıkan isyanlardır.
- Dini ve ekonomik nedenlilerdir.
- Yavuz döneminde Yozgatlı, Bozoklu Celal tarafından çıkarılan isyandan dolayı Anadolu isyanlarına Celali İsyanları denir. (Dini niteliklidir)
- I. Ahmet dönemindeki Celali isyanları ekonomik niteliklidir.
- Celali isyanları, Kuyucu Murat Paşa ve Tiryaki Hasan Paşa tarafından kanlı bir şekilde bastırılmıştır.
3. EYALET İSYANLARI
- 17. Yüzyılda: Ekonomik temelli
- 18. Yüzyılda: Milliyetçilik temelli
- Eflak, Boğdan, Kırım, Sivas, Erzurum
DURAKLAMA DÖNEMİ SİYASİ OLAYLARI
OSMANLI – İRAN İLİŞKİLERİ
III. Murat
- Ferhat Paşa Antlaşması ile Doğu’da en geniş sınırlara ulaşıldı. (Meşaleler savaşı)
I. Ahmet
- Nasuh Paşa Antlaşması ile Ferhat Paşa Antlaşmasında aldıklarımızı geri vermek zorunda kaldık. (Osmanlı’nın Doğu’da kaybettiği ilk ve tek antlaşmadır)
II. Osman
- Serav Antlaşması ile Nasuh Paşa’nın devamıdır.
IV. Murat
- Kasr-ı Şirin antlaşması ile günümüz İran sınırı ilk kez çizildi. (Zağros dağları sınır kabul edilmiştir)
NOT 4: Kerden antlaşması (2. Kasr-ı Şirin) ile günümüz İran sınırı 2. kez çizildi. Ama günümüz İran sınırının son kez çizildiği antlaşma Lozan Antlaşması’dır.
OSMANLI – RUS İLİŞKİLERİ
IV. Mehmet
- Bahçesaray (Çehrin) Antlaşması ile Ruslarla ilk barış antlaşması yapılmıştır.
II. Mustafa
- 1700 İstanbul Antlaşması ile Ruslar Azak ve çevresini aldı. (Ruslar ilk kez Karadeniz’e indiler)
OSMANLI – LEHİSTAN (POLONYA) İLİŞKİLERİ
II. Osman
- Hotin Seferi‘ni düzenlendi. (Bu seferde Yeniçeriyi ilk kez kaldırma düşüncesi oluştu)
IV. Mehmet
- Bucaş Antlaşması ile Batı’da en geniş sınırlara ulaştık. (Kamaniçe Kalesi)
OSMANLI – AVUSTURYA İLİŞKİLERİ
III. Mehmet
- Haçova Meydan Savaşı; 17. yüzyılda kazandığımız son meydan savaşı.
- Eğri Kalesi’ni aldık. (Eğri Fatihi lakabı III. Mehmet’e verilmiştir)
I. Ahmet
- Zitvatoruk Antlaşması ile; Avrupa’ya karşı üstünlüğümüz bitti. (Kanuni döneminde yapılan İbrahim Paşa Antlaşması hükmünü kaybetti)
- Avusturya kralına artık Cesar demeye başladık.
IV. Mehmet
- Uyvar Seferi; Fazıl Ahmet Paşa (Köprülü Mehmet Paşa’nın oğlu) savaşı yönetmiştir.
- Bu seferde Uyvar önünde bir Türk gibi güçlü! sözünü söyleten kişi Fazıl Ahmet Paşa’dır.
- II. Viyana Kuşatması; Türklerin savunmaya, Avrupalıların saldırıya geçtiği savaştır. (Sakarya Meydan Muharebesine kadar)
NOT 5: Türklerin karada alamadığı tek yer Viyana’dır.
II. Mustafa
- Karlofça Antlaşması ile; Batıda en büyük toprak kaybını yaşadık. (Orta Avrupa’yı kaybettik)
- Batıda aldığımız son kale Kameniçe‘dir.
- Karlofça Antlaşması ile Osmanlı toprakları uluslararası arenaya açıldı.
17. YÜZYIL DURAKLAMA DÖNEMİ ISLAHATLARI
- Batı örnek alınmadı!
- Sorunların temeline inilmedi.
- Süreklilik yoktu. Her gelen padişah yeni ıslahat yaptı eski ıslahatın devamını getirmedi.
- Askeri ve ekonomik ıslahatlar yapıldı.
- İlk kez devlet adamlarına danışıldı. (Fakat bu danışmalardan çıkan sonuçlar uygulanmadı)
DURAKLAMA DÖNEMİ PADİŞAHLARI
III. MEHMET – I. AHMET
- Kafes Şimşirlik ve Ekber Erşad sistemlerini getirmişlerdir. (Bunlar ıslahat değildir!)
II. OSMAN (GENÇ OSMAN)
- İlk ıslahatçı padişahtır.
- İlk kez saray dışı evlilik yapan padişahtır. (Şeyhülislamın kızı ile evlenmiştir. Bunun sebebi Harem’in devlet yönetimine karışmasını engellemek amaçlıdır. Merkezi otoriteyi güçlendirme amacı da taşımaktadır.)
- Başkent değiştirmek istemiştir. (Hotin seferinden sonra Yeniçeriyi kaldırma planlarına başlayan II. Osman, Konya’yı başkent yapmak istemiştir. Konya’yı iki sebepten dolayı tercih etmiştir, bunlar; Yeniçerilere karşı Türkmenlerden oluşan bir ordu kurmak ve Anadolu Selçuklu Devleti’nden etkilenmiştir)
- Yeniçeriyi kaldırmak istedi. (Hotin Seferi)
- Ulema (kadı ve müderris) harcamalarını kıstı. (Arpalık yani emekli maaşı kalktı.)
- Arpalık maaşının kalkmasının en büyük sebeplerinden biri ölmüş fakat kayıtlarda hala canlı görünen devlet memurlarının ailelerin bu parayı almaya devam ettiğini fark etmiş olmasıdır.
IV. MURAT
- Annesi Kösem Sultan’dır.
- Tütünü, alkolu ve afyonu yasaklamıştır.
- İstanbul’da gece fenersiz dolaşmayı yasakladı.
- Kahvehane ve meyhaneleri yasakladı.
- Züyuf, kırık, tahşiş akçe kullanımını yasakladı.
- Devletin geleceği nasıl kurtulur diye Koçibey ve Katip Çelebiye rapor yazdırdı. Yazılan bu rapora Lahia denir.
- Bağdat Fatihi’dir.
- Bağdat’ı ve Revan köşkünü almıştır.
- Yeniçeri ve ulemayı disiplin altına almıştır.
- Şeyhülislam öldüren ilk padişahtır.
NOT 7: Alkolü saray etrafında ilk yasaklayan I. Ahmet, tüm İstanbul’da yasaklayan ise IV. Murat’tır.
NOT 8: Hazarfen Ahmet Çelebi, Lagari, Evliya Çelebi ve Nef-i bu dönemde yaşamıştır.
I. İBRAHİM
- Samur kürk dönemi olarak geçen dönemdir.
- Bu devirde Kemankeş Kara Mustafa Paşa önemli bir yer tutmuştur.
- Kemankeş Kara Mustafa Paşa; Mali düzenlemeler yapmış, saray harcamalarını kısmıştır. (Kısılan saray harcamaları idam edilmesine sebep olmuştur)
IV. MEHMET (AVCI MEHMET)
- Tahta çıkan en genç padişahtır. (6 yaşında çıktı)
- Bu döneme Köprülüler Dönemi’de denilmektedir.
- Sadrazamlar bu dönemin etkili isimleri olmuşlardır.
- Tarhuncu Ahmet Paşa: Modern anlamda ilk denk bütçeyi oluşturmuştur. (Saray harcamalarının kısıtlanması idamına sebep oldu)
KÖPRÜLÜLER DÖNEMİ
- Köprülüler dönemi duraklamadaki yükseliş dönemi olarak adlandırılır.
Köprülü Mehmet Paşa
- Şart koşarak sadrazamlığa gelen ilk sadrazamdır. Şartları şu şekilde sıralanabilir;
- Kendi ekibini kurmak istemiştir.
- Söylediklerinin harfiyen yapılmasını istemiştir.
- Kendisinden sonra oğlu Fazıl Ahmet Paşa’nın devam etmesini istemiştir.
- Her ne dedikodu olursa olsun hakkında çıkan tüm ithamlarda karar verilmeden önce kendisinin dinlenmesini istemiştir.
- Ulemayı düzelmiştir.
- Maliyeyi düzeltmiştir.
- Çanakkale’deki Venedik kuşatmasını kaldırdı.
Fazıl Ahmet Paşa
- Uyvar önünde bir Türk gibi güçlü lafını söyletmiştir.
- Girit ve Podolya’yı almıştır.
NOT 8: Girit, denizlerde alınan son yer. İmralı ise denizlerde alınan ilk yerdir.
NOT 9: Donanmanın fethettiği ilk yer, Kocaeli yarımadasıdır. (İzmit)
Merzifonlu Kara Mustafa Paşa
- Bütün uyarılara rağmen Viyana’yı kuşatmıştır. (II. Viyana Kuşatması)
- Başarısızlığı idamına sebep olmakla beraber, devleti gerileme dönemine sokmuştur. (Karlofça Antlaşması)
Tarih sevdalısı olmakla tarihçi olmanın farkını bu notlarda göstermişsiniz, teşekkürler.
Umarım kimse bu notları tarih çalışmak için kullanmaz.
Merhaba Gündüz,
Size bu yorumu yaptıran yanlışlık ya da eksikliği benimle paylaşabilirseniz çok memnun olurum. Ayrıca bunların Tarih alan notları değil Genel Kültür tarih notu olduğunu unutmayalım. Kendim de KPSS’de bu notlarla 24 net yapmış biri olarak neden böyle bir serzenişte bulunduğunuza anlam veremedim. Saygılar, iyi çalışmalar.