BlogFen Alan BilgisiKPSS Fen Bilimleri ÖABT

Fen Bilimleri Öğretiminde Kavram Yanılgıları

Her alanda olduğu gibi Fen Bilimleri öğretiminde de kavram yanılgılarıyla sıklıkla karşılaşmaktayız. Bilginin yapı taşı olan kavramlardır. Bu kavramların yanlış kodlanması-öğrenilmesi-öğretilmesi ileride sorunlar teşkil edebilir bir durumdur. Doğru kodlanmış diğer bilgilerden ayırt edilemeyen bu kavramlar öğrenme-öğretme sürecinde birçok problemle karşılaşılmasına sebep olmaktadır. Peki kavram yanılgısı nedir? Fen bilimleri öğretiminde kavram yanılgıları nelerdir?

Kavram yanılgısı nedir?

Kavram yanılgısı nedir?

Kavram yanılgısını farklı araştırmacılar farklı şekillerde tanımlamıştır. Baki (1999), öğrencilerin yanlış inançları ve deneyimleri sonucu ortaya çıkan davranışlar olarak tanımlarken, Çakır ve Yürük (1999), kavram yanılgılarını, kişisel deneyimler sonucu oluşmuş bilimsel gerçeklere aykırı olan ve bilim tarafından gerçekliği kanıtlanmış kavramların öğretilmesini ve öğrenilmesini engelleyici bilgiler olarak tanımlamaktadır. Başka bir tanımsa kavram yanılgısını, bir kişinin bir kavramı anladığı şeklin, ortaklaşa kabul edilen bilimsel anlamından önemli derecede farklılık göstermesi şeklinde ifade eder (Çakır ve Yürük, 1999; Baki, 1999; Stepans, 1996).

Kısaca kavram yanılgısı; bir kişinin bir kavramı anladığı şeklin, ortaklaşa kabul edilen bilimsel anlamından önemli derecede farklılık göstermesi şeklinde ifade edilebilir.

DİKKAT! – Her yanlış bilgi kavram yanılgısı değildir!

Yanlış bilgi ve kavram yanılgısı birbirinden ayrılan iki kavramdır.

Yanlış bilgide; kişi ufak bir uyarı ile hatasını fark edebilir ve düzeltebilir.

Kavram yanılgısında ise durum çok farklıdır; Kavram yanılgısına sahip bir bireyi uyardığınızda önce fikrinin doğruluğunu savunacaktır. Bu durumda kişilerin ikna edilmesi oldukça zordur hatta yeteri kadar ikna olmazsa fikri değişmeyecektir.

Kısaca bir kişide kavram yanılgısından söz edebilmemiz için; 

  • Kişi yanılgıda olduğu kavramı doğru bildiğinden emindir. Başka bir deyişle bildiği doğrunun hatalı olduğunun farkında değildir!
  • Kişi uyarılar karşısında fikrini savunma durumuna geçmek isteyecektir.
  • Yeni kavramın hazmedilmesi ve kabul edilmesi zordur.
  • Hatalı kavramın doğru kavram ile değiştirilmesi için güçlü deliller ve bilimsel desteklerle kişiye yanılgıda olduğu kabul ettirilmelidir.

Örnek: Faruk öğretmen, sınıfına ısı ve sıcaklık kavramlarının arasında fark var mıdır? sorusunu yöneltmiştir. Bazı öğrencilerin yanıtları ve öğretmenle öğrenciler arasındaki diyalog şu şekildedir;

Berkan: Isı ve sıcaklık tabii ki aynı şeylerdir.

Faruk Öğretmen: Berkan verdiğin cevaptan emin misin?

Berkan: Evet kesinlikle eminim.

Anıl: Isı ve sıcaklık bence de aynı şeylerdir.

Faruk Öğretmen: Sen cevabından emin misin?

Anıl: Evet eminim.

Faruk Öğretmen: Isı ve sıcaklık farklı kavramlardır. Mesela odalarımızda termometre kullanıyoruz, termometre sıcaklığı ölçen bir alettir. Ama derslerimizde ısıyı ölçmek için kalorimetre kabından faydalandığımızı söylemiştik. Şimdi cevaplarınızdan emin misiniz?

Berkan: Evet öğretmenim cevabımdan eminim. Çünkü biz oda için oda ısındı deriz. Demek ki sıcaklıkla aynı şeydir.

Anıl: Hayır öğretmenim emin değilim.

Evet bu diyaloglara bakarak, Berkan için kavram yanılgısına sahip olduğunu, Anıl için ise yanlış bilgiye sahip olduğunu söyleyebiliriz. Burada ikisini birbirinden ayıran fark Berkan’ın bilimsellikten uzak bilgi ve deneyimlerinde ısrarcı olup kesinlikle eminim diye belirtmesi. Anıl’ın ise açıklamadan sonra cevabının kesinliğinden emin olmamasıdır.

Kavram yanılgısı ve yanlış bilgi arasındaki farkı belirleyebildiğimize göre artık Fen Bilimleri Öğretiminde Karşılaşılan Yaygın Kavram Yanılgılarına bakabiliriz.

Fen Bilimleri Öğretiminde Karşılaşılan Yaygın Kavram Yanılgıları

Isı ve Sıcaklık Kavram Yanılgıları

Kavram YanılgısıDoğru Bilgi
Isı ve sıcaklık aynı kavramlardır.Hayır, ısı ve sıcaklık farklı kavramlardır.

Isı bir enerjidir. Maddedeki moleküllerin toplam kinetik enerjisidir.

Sıcaklık ise maddedeki moleküllerin ortalama kinetik enerjilerinin gösterdiği değerdir.

Isı ve sıcaklığı ölçen aletler aynıdır.Hayır, ısı kalorimetre kabı ile ölçülür.

Sıcaklık ise termometre ile ölçülür.

İki cisimden sıcaklığı yüksek olanın ısısı da yüksektir.Hayır, maddelerin ısıları doğrudan ölçülebilen bir şey değildir. Maddeler arasında ısı kıyası yapılamaz.
Maddenin ısısı arttıkça sıcaklığı da artar.Hayır, hal değişimlerinde madde ısı almaya devam ederken sıcaklığı sabit kalır.
Sıcaklık bir maddeden başka bir maddeye geçebilir.Hayır, ısı maddeler arasında transfer edilir.
Bir nesnenin sıcaklık durumu maddenin türüne bağlıdır.Hayır, ısı durumu maddenin türüne bağlıdır.

Q=m.c.∆t formülünde ki “c” yani öz ısı maddenin türüne göre değişkenlik göstermektedir. Bu da maddenin ısı durumunu değiştirebilir.

Isı, sıcak ve soğuk olarak değerlendirebilir.Hayır, ısı hakkında sıcak veya soğukluk gibi bir değer belirtilemez. Bu durum sadece sıcaklık için geçerlidir.
Sıvının buharlaştırılması için bir müddet ısıtılması gerekir ya da sıvının buharlaşması için kaynatılması gerekir.Hayır, sıvılar sıvı halde bulundukları her sıcaklıkta buharlaşmaktadırlar.
Tüm sıvılar aynı sıcaklıkta kaynar.Hayır, kaynama sıcaklığı maddeler için ayırt edici bir özelliktir. Farklı saf maddeler farklı sıcaklıklarda kaynar.
Kazaklar insanı ısıtır.Hayır, kazak, kaşkol vb. giysiler bir ısı kaynağı değildir. Vücutla, dışarısı arasında bir yalıtım görevi görerek vücudumuzdaki ısının kaybolmasını engeller.
Soğuk bir kış günü bahçe kapısının plastik kısmının sıcaklığı metal kısmının sıcaklığından yüksektir.Hayır, aynı ortamda bulunan tüm maddelerin sıcaklıkları eşittir. Burada ki olay; Maddelerin ısı iletkenliği farkıdır. Plastik, metale göre ısıyı daha az ilettiğinden dokunma esnasında hissettiklerimiz farklı olmaktadır.

Işık ve Ses Kavram Yanılgıları

Kavram YanılgısıDoğru Bilgi
Işık olmayan ortamda açık renkli cisimler görülebilir.Hayır, bir maddenin görülebilmesi için maddeden gözümüze ışık gelmesi lazımdır. Bu yüzden ışık olmayan ortamda madde ne renk olursa olsun görülemez.
Yıldızlar, Güneş ışığını yansıtırlar.Hayır, Güneş’te bir yıldızdır ve yıldızlar birer ısı ve ışık kaynağıdır.
Uzay karanlıktır.Hayır, uzay içerisinde birçok yıldız bulunmaktadır. Yıldızlar etrafına ışık yaymaktadır. Ve ışığında boşlukta yayıldığını bildiğimize göre böyle bir yanılgıya düşmemeliyiz.
Ses boşluklardan geçerek yayılır.Hayır, sesin yayılması için maddeye ihtiyacı vardır. Madde olmadan ses yayılamaz.
Işık bir maddedir.Hayır, ışık bir enerjidir.
Işık, ışık atomlarından oluşur.Hayır, ışık atomlarından değil ışık fotonlarından oluşur.

Kütle ve Ağırlık Kavram Yanılgıları

Kavram YanılgısıDoğru Bilgi
Kütle ve ağırlık aynı kavramlardır.Hayır, kütle değişmeyen madde miktarıdır. Ağırlık ise kütleye etki eden yer çekimidir.
Bir cismin Dünya’da ki kütlesi Ay’da ki kütlesinden daha fazladır.Hayır, kütle değişmez. Her yerde aynıdır. Farklı ortamlarda değişen şey ağırlıktır. Bunun sebebi ise farklı yerlerin cisimler üzerine etki ettiği yer çekiminin farklı olmasıdır.
Ağırlık cansız maddelerde değişmez, canlı maddelerde değişebilen bir durumdur.Hayır, ağırlık tüm maddeler için bulunduğu yerin yer çekimine göre değişebilen bir şeydir.

Kuvvet ve Hareket Kavram Yanılgıları

Kavram YanılgısıDoğru Bilgi
Hız ve sürat aynı kavramlardır.Hayır, hız yer değiştirmenin zamana oranıyken, sürat alınan yolun zamana oranıdır.
Masada duran cisme sadece ağırlık etki eder.Hayır, ağırlıkla birlikte etkiye tepki yasasına göre masanın da cisme bir tepki kuvveti vardır.
Sadece canlı cisimler kuvvet uygular.Hayır, etkiye tepki yasasına göre cansız bir cisme uyguladığınız kuvveti o cisimde size yansıtacaktır.
Cisim hareket etmiyorsa cisme etkiyen bir kuvvet yoktur.Hayır, sabit duran cisimlere dengelenmiş kuvvet etki ediyor olabilir. Dengelenmiş kuvvetlerin dışında yer çekimi kuvveti de etki etmektedir.
Sürtünme kuvveti daima harekete zıt yönde hareket eder.Hayır, üst üste duran iki cisimden alttakini bir yöne doğru çektiğinizde üstte ki cisim hareket yönünün tersine doğru bir miktar hareket edecektir. Bu da alttaki cisme etki eden sürtünme kuvveti ile aynı yönü gösterecektir.

 

Güç ve kuvvet aynı kavramlardır.Hayır, güç birim zamandaki enerji miktarıdır. Kuvvet ise cisimlere etkiyen, yönü, doğrultusu ve büyüklüğü olan etkidir.
Kütlesi büyük olan cisimler daha önce düşer.Hayır, serbest düşmede düşme süresi kütleye bağlı değildir. Cismin şekline bağlıdır. Hava ile temas eden yüzeyi fazla olan cisim yere daha geç düşer. Eğer ki cisimlerin şekilleri aynıysa kütlelerine bakılmaksızın ikisininde aynı anda yere düşebileceğini söyleyebiliriz.

Madde Kavram Yanılgıları

Kavram YanılgısıDoğru Bilgi
Bütün maddeler aynı atomdan oluşur.Hayır, her madde kendini oluşturan farklı atomlardan oluşur.
Maddenin en küçük yapı taşı atomdur.Hayır, günümüz çalışmaları artık gösterdi ki atomlarında altında onu oluşturan tanecikler vardır. Proton, nötron ve elektron. Bu sebeple maddenin en küçük yapı taşı atomdur diyemeyiz.
Maddenin farklı hallerindeki atom sayıları farklıdır. (Katılarda sıvılardan daha fazla, sıvılarda gazlardan daha fazla gibi).

Hayır, aynı miktardaki maddenin hangi hale geçerse geçsin atom sayısı değişmez. Sadece tanecikleri arasındaki boşluk artar ya da azalır.
Atomlar gelişmiş mikroskoplar ile görülebilir.Hayır, şu anda hiçbir mikroskop teknolojisi atomları gözlemlemek için yeterli değildir.
Bir elementin tüm atomları aynıdır.Hayır, doğadaki maddelerin proton sayılarının aynı olup diğer atomaltı parçacıklarının farklı olma durumu da vardır. Buna izotopluk denir.
Atom serttir, küreye benzer, daireye benzer vb.Hayır, atomu biz küre olarak modelleriz. Bu konuda net bir bilgi yoktur.
Atom cansızların en küçük yapı birimi, hücre ise canlıların en küçük yapı birimidir.Hayır, ilk olarak atomun en küçük yapı birimi olmadığını öğrenmiştik. Bunun yanında hücrelerde atomlardan oluşmuştur, bu sebeple canlı veya cansız tüm varlıkların yapıtaşı atomlardan, atomları da elektron, proton ve nötronlardan oluşmuştur.
Atom daha küçük parçalara ayrılamaz.Hayır, atom bombaları atomların parçalanmasıyla yapılan bombalardır.
Su buz haldeyken, sıvı haline göre molekülleri daha soğuktur.Hayır, moleküllerin sıcaklık ve soğukları ile alakalı bir yorum yapmamız mümkün değildir.
Şeker çayın içinde erir.Hayır, şeker veya tuz veya bir sıvı içerisinde çözünen herhangi bir madde için eridi diyemeyiz. Ancak cümlede de belirttiğimiz gibi bu olay bir çözünme olayıdır. Şeker çayda çözündü diyebiliriz.
Buz molekülleri katı, sıvı molekülleri sıvıdır.Hayır, moleküllerin şekli ve durumu hakkında yorum yapamayız.
Havanın kütlesi yoktur, boşlukta yer kaplamaz.Hayır, havada bir maddedir. Maddelerin kütleleri ve hacimleri vardır.
Katı bir madde gaz hale geçerken kütlesi azalır.Hayır, kütle hiçbir şekilde azalmaz.
Gazlar yüksek sıcaklıkta daha çok çözünür.Hayır, durum tam tersidir. Gazlar düşük sıcaklıkta daha çok çözünür.

Periyodik Tablo Kavram Yanılgıları

Kavram YanılgısıDoğru Bilgi
+2 değerlikte olan tüm elementler 2A grubundadır.Hayır, 8A grubu soygazların da son yörüngesinde 2 elektron bulunmaktadır.
Ametal, metal olmayan maddedir.Hayır, metal olmayan diye bir sınıflama yapılamaz. Metal olmayan bunun yanında ametal olmayan birçok madde bulunmaktadır.
Bileşikler farklı cins moleküllerden oluşur.Hayır, bileşikler farklı cins atomlardan oluşmaktadır.

Yanma ve Oksitlenme Kavram Yanılgıları

Kavram YanılgısıDoğru Bilgi
Paslanma ve çürüme aynıdır.Hayır, paslanma demir ve onun çelik gibi alaşımlarının korozyonu için kullanılan ortak bir terimdir. Çürüme ise organik maddelerin, maddenin daha basit formlarına ayrıldığı süreçtir.
Pas farklı bir maddedir ve gelip demire yapışır.Hayır, paslanma oksitlenme sonucu oluşan bir durumdur. Ayrı bir madde değildir.
Pasın bir ağırlığı yoktur.Hayır, aksine paslanan bir cismin ağırlığı genelde artar. Pasın oksitlenmenin bir sonucu olduğunu biliyoruz. Havadaki oksijen molekülleri demir yüzeyde pas oluşturduğunda demirin ağırlığına oksijen moleküllerinin de ağırlığı eklenecektir.

Asit-Baz Kavram Yanılgıları

Kavram YanılgısıDoğru Bilgi
Yanıcı maddeler asidik özellik gösterir.Hayır, meyvelerde de asit vardır. Rahatlıkla tüketebiliyoruz.
İçerisinde her hidrojen bulunan madde asittir.Hayır, NH3 yani amonyak içindede Hidrojen vardır fakat bazdır. Yada C6H12O6 yani basit şeker, basit şekerinde içerisinde H vardır.
Asitler metalleri eritir.Hayır, asit ve metaller kimyasal tepkimeye girer. Erime fiziksel bir hal değişimidir.
Asit her şeyi eritir ve öldürür.Hayır, böyle olsa asitleri hiçbir kapta saklayamazdık. Ya da midemizdeki asit midemizi deler ve bizi öldürürdü.

Hücre Bölünmesi Kavram Yanılgıları

Kavram YanılgısıDoğru Bilgi
Mitoz bölünme interfaz, karyokinez ve sitokinez olaylarından meydana gelir.Hayır, interfaz hazırlık evresi olduğundan bölünme sürecine dahil edilmez.
Canlılardaki genetik çeşitliliğin tek sebebi Crossing-Over’dır.Hayır, mayoz bölünmede homolog kromozomların ekvatoral bölgeye rastgele dizilmeside genetik çeşitlilik sağlamaktadır.

Fotosentez ve Solunum Kavram Yanılgıları

Kavram YanılgısıDoğru Bilgi
Solunum, nefes alıp vermektir.Hayır, solunum ve soluk alıp vermek yani nefes almak farklı kavramlardır. Solunum, hücrelere kadar gelen besinlerin orada oksijenle veya oksijensiz olarak yakılması ve ATP üretilmesi olayıdır. Nefes almak ya da soluk almak havanın akciğerlere alınıp verilme işlemidir.
Bütün canlılar solunum sırasında oksijene ihtiyaç duyar.Hayır, bazı canlılar oksijensiz solunum denen solunum çeşidini kullanmaktadır.
Solunum sonucu besin (glikoz) üretilir.Hayır, solunum sonucu besin yakılır bunun karşılığında enerji üretilir.
Bitkiler gündüzleri fotosentez yapar, geceleri ise solunum yapar.Hayır, bitkiler fotosentez yaptıkları zamanda da solunum yaparlar. (Canlılığın temel şartlarından biri solunum yapmaktadır.)

Mevsimlerin Oluşumu Kavram Yanılgıları

Kavram YanılgısıDoğru Bilgi
Dünya’nın Güneş’i gören tarafı yaz diğer tarafı ise kış olur.Hayır, Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönmesiyle mevsimler değil gece ve gündüz olayı meydana gelir.
Dünya, Güneş’e yakın olduğunda yaz, uzak olduğunda kış oluşur.Hayır, mevsimler yakınlık ve uzaklıkla alakalı değil eksen eğikliği ile alakalı bir durumdur. Kuzey Yarım Kürede kış yaşandığında Dünya Güneş’e daha yakındır.

Canlılar Kavram Yanılgıları

Kavram YanılgısıDoğru Bilgi
İnsanlarda ve diğer memelilerde tüyler bulunur. (İstenmeyen tüyler, kedi tüyü, köpek tüyü vb.)Hayır, tüyler sadece kuşlara özel bir durumdur. Sadece kuşlarda bulunur. Kuşların ayırt edici özelliğidir.

Evet fen öğretiminde yaygın olarak karşımıza çıkan kavram yanılgılarına değinmeye çalıştım. Verilen örnekleri incelediğimizde birçok yanılgının olduğu görülmektedir. Kavram yanılgılarının tespiti aslında görüldüğü kadar kolay değildir. Peki kavram yanılgılarını nasıl tespit eder ve nasıl giderebiliriz? Bu konuyu yazımın ikinci kısmından takip edebilirsiniz.

Kavram yanılgısı nasıl tespit edilir ve nasıl giderilir? Makalesi için buraya tıklayınız.

Hüseyin Faruk YILDIRIM

Fen Bilimleri Öğretmeni

Hüseyin Faruk YILDIRIM

Fen ve teknoloji dışında, sinema, fantastik edebiyat ve tarih sevdalısı, sıkı bir Yüzüklerin Efendisi hayranı.

Bir yanıt yazın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir

Başa dön tuşu