F.8.2.2. Kalıtım

Önerilen Süre: 10 ders saati

Konu / Kavramlar: Gen, genotip, fenotip, saf döl, melez döl, baskın, çekinik, çaprazlama, cinsiyet, akraba evlilikleri

F.8.2.2.1. Kalıtım ile ilgili kavramları tanımlar.

a. Gen, fenotip, genotip, saf döl ve melez döl kavramlarına değinilir.

b. Baskın ve çekinik gen kavramlarına değinilir.

F.8.2.2.2. Tek karakter çaprazlamaları ile ilgili problemler çözerek sonuçlar hakkında yorum yapar.

a. Çaprazlamalarda sadece bezelye karakterleri kullanılır.

b. Diğer canlılarda da karakterlerin aktarımının benzer olduğu vurgulanır.

c. İnsanda çocuğun cinsiyetinin babadan gelen eşey kromozomu ile belirlendiği vurgulanır.

F.8.2.2.3. Akraba evliliklerinin genetik sonuçlarını tartışır.

Kalıtım

Kalıtsal özelliklerin nesilden nesile nasıl aktarıldığını araştıran bilim dalına kalıtım (genetik) denir.

Kalıtımla İlgili Kavramlar

Gen

• Kromozom üzerinde  bulunan ve kalıtsal karakterleri taşıyan birimlerdir.

Baskın Gen

• Özelliğini  her zaman gösteren gendir.
• Basın gen büyük harfle gösterilir. (A, B, S, K gibi)

Çekinik Gen

• Baskın  gen olmadığı zaman etkisini gösteren gendir.
• Çekinik gen küçük harfle gösterilir. (a, b, s, k gibi)

Alel Gen

• Biri anneden diğeri babadan gelen gen çiftine alel gen denir.

Genotip

• Gen yapısına genotip denir.
• Bireyin sahip olduğu genlerin toplamıdır.
• Genotip, homozigot (Saf, arı) veya heterozigot (melez) olabilir.

Fenotip

• Canlının dış görünüşüdür.
• Gen yapısının dışa yansımasıdır.
• Dış görünüşte gen yapısı ile birlikte çevrenin de etkisi vardır.
  
• Fenotip = Genotip + Çevre

Saf Döl (Homozigot veya Arı döl)

• Alel genlerin birbirinin aynı olmasıdır. (AA, aa)

Melez Döl (Heterozigot)

• Alel genlerin farklı olmasıdır. (Aa)

F1 Dölü

• 1.Kuşak çaprazlamasına F1 dölü denir.

F2 Dölü

• F1 dölünün çaprazlanması sonucu oluşan bireylerin kendi aralarında çaprazlanması sonucu oluşan 2.kuşaktır.

Bir karakterin gösterilmesi genlerin yan yana yazılması gerekir.
AA Baskın özellik görülür.
Aa Baskın özellik görülür.
aa Çekinik özellik görülür.

İnsanlarda Görülen Bazı Kalıtsal Özellikler

• Siyah saç, sarı saça baskındır
• Kıvırcık saç, düz saça baskındır
• Siyah deri, beyaz deriye baskındır
• Kahverengi göz, mavi göz rengine baskındır
• Ayrık kula memesi, bitişik kulak memesine baskındır.

Gregor Mendel

• Kalıtımla ilgili çalışmaların başlangıcı Mendel ile başlamıştır.
• Kalıtım biliminin kurucusu Mendel‘dir.
• Mendel’in çalışmalarında bezelye bitkisini kullanmıştır.

Mendel’in Bezelye Bitkisini Seçmesinin Sebepleri

1. Bezelyenin kolay yetiştirilmesi.
2. Bir mevsimde birkaç döl (ürün) vermesi.
3. Karakter çeşidinin fazla olması.
4. Tozlaşmanın kontrol altında tutulabilmesi.
5. Kapalı çiçek yapısına sahip olması.
6. Bezelyenin yalnızca kendi arasında tozlaşması

Bezelyelerin Farklı Karakterleri

1. Tohum şekli

• Yuvarlak tohum, buruşuk tohuma baskındır.

2. Tohum rengi

• Sarı tohum, yeşil tohuma baskındır.

3. Gövde uzunluğu

• Uzun gövde, kısa gövdeye baskındır.

4. Çiçek rengi

• Mor çiçek, beyaz çiçeğe baskındır.

Karakter Çaprazlamaları

• Eşeyli üreyen canlılarda karakterlerin nesilden nesile aktarılmasının gösterilmesine çaprazlama denir.
• Çaprazlamada anne ve babadan gelen karakterler birbiri üzerine dağıtılır. Oluşan yavruların genotip ve fenotipleri bulunmaya çalışılır.

Karakter Çaprazlaması

1.Yöntem

Karakterler yazılır ve karakterlerden çizgiler çizilerek oluşacak eşleştirilir.
1. karakter ile 1. karakter
1. karakter ile 2. karakter
2. karakter ile 1. karakter
2. karakter ile 2. karakter çaprazlanır.

2.Yöntem

• Çaprazlamalarda ikinci bir yöntem olarak kutular kullanılabilir.
• Dişi ve erkeğin karakterleri satır ve sütuna ayrı ayrı yazılır.
• Kesiştiği kutulara da iki karakter beraber yazılır.

Not: Çaprazlamada elde edilen sonuçlar ihtimali verir, kesinlik belirtmez.
% 100 kesin ortaya çıkar, % 0  imkansızdır, % 50 yarı yarıya olabilir veya olmayabilir.

Soru 1: Saf döl sarı bezelye ile, saf döl yeşil bezelyenin çaprazlaması sonucu oluşacak bezelyelerin fenotip ve genotiplerini bulunuz?

Genotip: %100 Melez (Heterozigot)
Fenotip: %100 Sarı

Farklı özellikteki iki arı dölün çaprazlaması sonucu oluşan bezelyeler %100 melez ve %100 sarıdır.

Not: F1 dölü çaprazlamasında oluşan bireyler baskın karakterin özelliğini göstermektedir.
Çekinik karakter gizli kalmıştır.

Soru 2: Melez sarı iki bezelyenin çaprazlaması sonucu oluşacak bezelyelerin fenotip ve genotiplerini bulunuz?

Genotip: %50 Melez (Heterozigot), %50 Arı döl (Homozigot)
Fenotip: %75 Sarı, %25 Yeşil

Melez bireylerin çaprazlaması sonucu çekinik karakterler ortaya çıkabilir.
%25 ihtimalle çekinik karakter ortaya çıkabilir.

Not: Çekinik özelliğin görülebilmesi için anneden ve babadan çekinik geni alması gerekir.

Soru 3: Arı döl (saf döl) yeşil tohumlu bezelye ile melez sarı tohumlu bezelyenin çaprazlamasını yapınız?

Genotip: % 50 melez, % 50 saf döl
Fenotip: % 50 sarı, % 50 yeşil

Cinsiyete Bağlı Kalıtım

• Sağlıklı bir insanın 46 kromozomu vardır. Bu kromozomların 44 tanesi vücut, 2 tanesi cinsiyet kromozomudur.
• Dişilerde cinsiyet kromozomu XX, erkeklerde XY’dir.

Not: İnsanlarda doğacak olan çocuğun cinsiyetini babadan gelen sperm belirler. Babadan X kromozomu taşıyan sperm geldiğinde kız, Y kromozomu geldiğinde erkek çocuk dünyaya gelir.

Soru: Bir ailede doğan 4 çocuğun tamamı erkektir. 5. çocuğun kız olma olasılığı nedir?
Cevap: Kız ve erkek doğma olasılığı %50’dir. Bu ihtimal değişmez.

Kalıtsal Hastalıklar

1. Hemofili Hastalığı

• Kanın pıhtılaşmamasıdır.
• Cinsiyet kromozomu olan X kromozomunda bulunur.

2. Orak Hücreli Anemi

• Kişinin alyuvarları orak şekline benzer, yeteri kadar oksijen taşıyamaz.
• Vücut kromozomunda çekinik olarak bulunur.

3. Renk Körlüğü

• Kırmızı ve yeşil renklerin ayırt edilememesidir.
• Cinsiyet kromozomu olan X kromozomunda bulunur.

4.Down Sendromu

• Vücut kromozomlarından birinin fazla olması sonucu oluşur.
• Kesin nedeni belli değildir.

Not: Balık pulluluk, kulak içi kıllığı Y kromozomunda bulunan kalıtsal hastalıklardır. Bunlar sadece erkeklerde görülür.

Akraba Evliliği

• Aralarında kan bağı olan kişiler akrabadır.
• Akraba evliliği sonucu doğacak çocukların sakat doğma ihtimali yüksektir.
• Akraba olan kişilerde aynı genetik hastalığın çekinik olarak taşınma ihtimali yüksektir.
• Melez bireylerde çekinik karakter ortaya çıkma ihtimali olduğundan dolayı genetik hastalıklar görülebilir.