Bu yazıda neler okuyacaksınız?
Coğrafya KPSS ders notlarımıza Akarsular konusu ile başlayacağız. Türkiye’de bulunan akarsular, akarsuların özellikleri ve akarsuların oluşturduğu yer şekilleri, akarsuların kullanım alanları gibi konulara değineceğiz.
TÜRKİYE’NİN AKARSULARI
1. AKARSULAR HAKKINDA GENEL TERİMLER
Kaynak: Akarsuyun doğduğu yerdir.
Ağız: Akarsuyun döküldüğü yerdir.
Havza: Akarsuyun kollarıyla su topladığı alandır.
Akım (Debi): Akarsuyun belli bir kesitinden geçen suyun miktarının metreküp (m3) cinsinden değerine denir.
Not: Debisi en fazla olan akarsularımız Fırat ve Dicle ırmaklarıdır.
Rejim: Debide yıl içinde meydana gelen değişikliklere denir. Akarsular kendi içerisinde “Düzenli rejim, düzensiz rejim, sel rejimli, basit rejimli, karma rejimli olmak üzere 5 başlıkta incelenebilir;
Düzenli Rejim: Yıl içerisinde bariz değişimlerin yaşanmadığı rejim çeşididir. (Karadeniz Bölgesi Akarsuları, Manavgat)
Düzensiz Rejim: Yıl içerisinde bariz değişimlerin yaşandığı rejim çeşididir. Taşkın riski fazladır. Kar erimeleri nedeniyle en fazla akıma ilkbaharda ulaşır. Ülkemiz akarsuları genelde düzensiz rejime sahiptir.
Sel Rejimli: Kısa sürede yatağından yükselen kısa sürede alçalan rejimlerdir. İç Anadolu’da ilkbaharda kar erimeleri ile yükselen akarsular, yazın buharlaşma ile alçalır.
Dikkat! Sel rejimli akarsular için; sel ve taşkın yapar diye bir anlam çıkarılmaması gerekir.
Basit Rejimli: Tek iklim bölgesinden geçen akarsuların sahip olduğu rejimdir. (Bakırçay, Gediz vb.)
Karma Rejimli: Birden fazla iklim bölgesinden geçen akarsuların sahip olduğu rejimdir. (Kızılırmak)
2. TÜRKİYE AKARSULARININ GENEL ÖZELLİKLERİ
1. Türkiye genç oluşumlu, yüksek ve dağlık bir ülkedir. Bu nedenle aşağıdaki gibi birbirini kapsayan bir sıralama yapmak mümkündür.
Sıralamaya lütfen dikkat edelim her maddenin kendinden sonrakinin sebebi olarak yazıldığını unutmayalım.
- Akarsular denge profilinden uzaktır.
- Yatak eğimleri fazladır. (Denge profilinden uzak olduğundan)
- Akış hızları yüksektir. (Çünkü yatak eğimleri fazladır)
- Hidroelektrik potansiyelleri fazladır. (Çünkü akış hızları yüksektir)
- Aşındırma ve taşıma güçleri yüksektir.
- Bartın Çayı dışında ulaşım ve taşımacılığa uygun değildir. (Odun taşımacılığı)
Not: Ulaşım için eğim az ve yıllık su taşıma kapasitesi fazla olmalıdır.
2. Genelde boyları kısa, havzaları küçüktür. (Ülkemizin yarımada oluşu ve dağların kıyı çizgisine uzanışıyla alakalıdır)
3. En yüksek akıma ilkbaharda ulaşırlar.
4. Bazı akarsular ülkemizde doğar ve ülke dışına denize dökülür. Burada şöyle bir kodlama yapabiliriz. AFÇıKDı kelimesi bizim şifremiz olacak açılımını şöyle yapacağız.
Aras, Fırat, Çoruh, Kura, Dicle ırmakları ülkemizde doğup ülke dışına dökülen ırmaklardır.
5. Bazı akarsular ise ülke dışında doğup, ülkemizde dökülür. Bu akarsular Asi ve Meriç akarsularıdır.
6. Genelde Doğu-Batı yönlü akar. Kuzey-Güney yönlü aktıklarında derin ve boğaz şeklinde vadi açarlar.
7. Bazı akarsular doğal sınır oluşturur. Meriç Nehri; Yunanistan ile Aras Nehri; Ermenistan ile sınırı oluşturur.
3. TÜRKİYE AKARSULARININ KULLANIM ALANLARI
- Hidroelektrik üretimi (Potansiyeli en fazla Çoruh Nehri’dir – Üretimi en fazla olan ise Fırat (Atatürk Barajı) Nehri’dir)
- İçme ve kullanma suyu olarak kullanılır.
- Tarım alanlarını sulamada kullanılır.
- Tatlı su ürünleri elde edilir. (Tatlı su kültür balıkçılığı en çok Doğu Anadolu’da, Tuzlu su kültür balıkçılığı en çok Ege bölgesindedir)
- Su sporları (Çoruh, Fırat, Manavgat = Rafting)
- Akarsu taşımacılığı
4. TÜRKİYE’NİN AÇIK VE KAPALI HAVZALARI
AÇIK HAVZALAR | KAPALI HAVZALAR |
|
|
5. AKARSULARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİ
Akarsuların oluşturduğu yer şekillerini Aşındırma Şekilleri, Biriktirme Şekilleri ve Aşındırma ve Biriktirmenin Birlikte Etkili Olduğu Şekiller başlıkları altında 3 kısımda gruplandıracağız.
5.1. AKARSU AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ
5.1.1. Vadiler
a. Çentik (Kertik) Vadi
- Eğimin fazla olduğu yerlerde “V” profilinde oluşan vadilerdir.
- Baraj yapımı kolaydır.
- Genç oluşumlu ve denge profilinde olmadığımız için ülkemizde en çok görünen vadidir.
- Doğu Anadolu bölgesinde yoğundur.
b. Boğaz (Yarma) Vadi
- Dağların kıyıya paralel uzandığı Akdeniz ve Karadeniz bölgelerinde akarsuların dağları yararak oluşturduğu vadilerdir.
- Sakarya Irmağı > Gevye
- Seyhan ve Ceyhan > Orta Toroslar
- Kızılırmak ve Yeşilırmak > Canik Dağları
- Çoruh > Kaçkar Dağları
c. Kanyon Vadi
- Genellikle eriyebilen kayaçların bulunduğu yerlerde, tabaka dirençlerinin farklı olmasıyla oluşan, basamaklı yamaçlara sahip vadilerdir.
- Akdeniz Bölgesi’nde; Saklıkent, Dalaman, Manavgat, Göksu
- Karadeniz Bölgesi’nde; Valla
- Güney Doğu Anadolu Bölgesi’nde; Hasankeyf
Not: Dünya’nın en uzun kanyonu Uşak Ulubey Kanyonu‘dur.
5.1.2. Platolar
- Aşındırma sonucu oluşan, etrafına göre yüksek düzlüklerdir.
- 2. Jeolojik Zaman’da ki düzleşme, 3. ve 4. Jeolojik Zaman’da ki toptan yükselmeler ile oluşmuştur.
5.1.3. Peri Bacaları
- Peri bacalarının oluşumunda asıl etki akarsular, dolaylı etki rüzgardır.
5.1.4. Şelaleler – Dev Kazanları
Dev Kazanı: Dev kazanı, içinde çakıltaşları olan bir akarsunun, şelaleden düştüğü alanlarda, oluşturduğu derin oyuk.
5.1.5. Kırgıbayır (Badlands)
- Kırgıbayır, daha yumuşak olan tortul kayaçların ve kil bakımından zengin toprakların, rüzgar ve su tarafından büyük ölçüde aşındığı kurak bir arazi türüdür.
- İç Anadolu’da yaygındır.
- Tarım yapılamaz.
5.1.6. Peneplen (Yontukdüz)
- Akarsuyun yapabildiği en harika şekildir.
- Ülkemizde peneplene en yakın olan yer Çatalca – Kocaeli’dir.
5.1.7. Denge Profili
5.2. AKARSU BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ
5.2.1. Birikinti Konisi ve Yelpazesi
- Dağ yamaçlarından düzlüğe inen akarsular, taşıdıkları materyalleri eğimin azaldığı yerlerde yarım koni şeklinde biriktirirler. Bu şekillere birikinti konisi denir. Akarsuların taşıdıkları maddeler ince ise, geniş bir alana yelpaze gibi yayılırlar. Bunlara da birikinti yelpazesi denir.
- En güzel örnek Aydın.
5.2.2. Dağ Eteği Ovası
- Dağların eteklerinde yer alan, kısmen de bu dağlar arasına doğru sokulmuş olan ovalardır.
- En güzel örnek Bursa.
5.2.3. Dağ İçi Ovası
- Dağ içlerinde eğimin azaldığı yerlerde, akarsuyun taşıdığı malzemeleri biriktirmesi sonucu oluşan düzlüklerdir.
- Elazığ ve Malatya Ovaları (Ayrıca buralar mikroklima alanlarıdır)
5.2.4. Delta Ovası
- Akarsuların taşıdığı malzemeleri denizin iç tarafında biriktirmesi ve zaman içinde bu maddelerin düzlükler haline gelmesi sonucunda ortaya çıkan ovalardır.
5.2.5. Irmak Adası
- Akarsuların yatak eğimlerinin azaldığı geniş vadi tabanlarından taşıdıkları maddeleri biriktirmesi ile oluşan şekillerdir.
5.3. AKARSU AŞINDIRMA VE BİRİKİMİNİN BİRLİKTE OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER
5.3.1. Menderes (Büklüm)
- genellikle “S” harfine benzerler. Genelde, iki kıyıdan aynı uzaklıkta bulunan akarsuyun hız çizgisi, menderes hareketleri nedeniyle, bir kıyıdan ötesine yer değiştirir. Büklümün, hız çizgisi tarafından yalanan kıyısı aşınır, geriler ve küçük bir falez haline gelir. Sonuçta bu kıyı içbükey şekil alır.
5.3.2. Seki (Taraça)
- Akarsuların göl, deniz, vadi yamacı gibi yapılar üzerinde eğimli ya da düz şekilde görülen alanlarına taraça (seki veya teras) adı verilir.