Coğrafya KPSS ders notlarımıza uzunca bir konu olan Türkiye’de İklim konusu ile devam ediyoruz. Konu belirttiğim üzere oldukça uzun olduğundan dikkatli olarak çalışmanızı tavsiye ederim.

TÜRKİYE’DE İKLİM

Türkiye’de iklim konusunu Türkiye’nin İklimini Etkileyen Faktörler, İklimin Elemanları, Sıcaklık, Rüzgarlar, Nem ve Yağış, Türkiye’de İklim Çeşitleri başlıklarını inceleyeceğiz.

1. TÜRKİYE’NİN İKLİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER

1.1. MATEMATİK KONUMUN ETKİSİ

• Kuzey yönlü hava kütleleri sıcaklığı düşürürken, Güney yönlüler yükseltir. (Bu Türkiye’nin Kuzey Yarım Küre’de olduğunun kanıtıdır)
• Ilıman (Akdeniz) iklim kuşağında bulunur.
• Cephe yağışları görülür.
• Dört mevsim belirgin yaşanır. (Sıcaklık farkları belirgindir)
• Güneş ışınlarını hiçbir zaman dik almaz. (Dönencelerin dışında olduğunu gösterir)
• Bakı yönü her zaman güneydedir. (Yengeç dönencesi dışında olduğunu gösterir)

1.2. ÖZEL KONUMUN ETKİSİ

a. Etrafındaki Denizlerin Etkisi

• Ilıman iklim kuşağı, yarım ada özelliğinden kaynaklanır.
• Denizellik yağışta etkilidir. (En çok yağış kıyı bölgelerindedir)
• Kara ve denizlerin ısınma özellikleri farklıdır.
• Deniz kıyılarında ki nemlilik aşırı ısınma ve soğumayı engeller. (Günlük ve yıllık sıcaklık farkı azdır)
• Karalarda ise nem azdır (Günlük ve yıllık sıcaklık farkı fazladır)

b. Yeryüzü Şekillerinin Etkisi

b1. Yükselti

• Yükselti arttıkça sıcaklık azalır. (Her 200 metrede 1 derece düşer)
• Yüksek yerlerde kışlar uzun yazlar kısadır.
• Batıdan doğuya doğru sıcaklık azalır.
• Doğu Anadolu’da kışlar uzun ve sert geçer.
• Yükseklerde kar yağarken alçaklarda yağmur yağabilir.
• Yüksek yerlerde yağış miktarı fazladır.
• Batı’dan Doğu’ya giderken tarım ürünü çeşitliliği azalır, olgunlaşma süresi artar.
• Bazı mikroklima alanları yüksekliğe bağlıdır. (Iğdır, Malatya, Elazığ)

Not 1: Rize, Anamur ve Artvin’in mikroklima olmasının sebebi Fönn Rüzgarlarıdır.

Not 2: En çok yağış alan karasal bölge Doğu Anadolu bölgesidir.

b2. Dağların Uzanışı

• Dağların kıyıya uzanış şekli iklimi etkiler. Dağların geride olduğu yerler az yağış alır ve Deltalar vardır. (Adana, Orta Karadeniz, Menteşe)

b3. Bakı

• Varlığı özel konum, yönü matematiksel konumla alakalıdır.
• Kar erimeleri bakı yönünde erken gerçekleşir.
• Tarım ve orman üst sınırı bakı yönünde yüksekte yer alır.
• Normalde yerleşmeler bakı yönünde yapılır fakat Karadeniz’de deniz kıyısından dolayı bakıya ters yerleşme vardır.

c. Etrafındaki Kara Kütlelerinin Etkisi

• Arabistan, Sibirya, Balkanlar, Asya ve Avrupa’dan gelen hava kütleleri iklimi etkiler.

2. İKLİMİN ELEMANLARI

2.1. SICAKLIK

a. Sıcaklığı Etkileyen Faktörler

• Enlem: Ülkemizde Güney’den Kuzey’e doğru gidildikçe sıcaklık azalır.
• Yükselti: Yükselti arttıkça sıcaklık her 200 m’de 1 derece azalır.
• Denizellik (Nemlilik): Aşırı ısınma ve soğuma olmaz.
• Karasallık: Isınma ve soğumalar daha hızlı ve fazladır. Mekanik parçalanma çok görülür.

b. Türkiye’de Don Olayı

• Don olayı; sıcaklığın gün içerisinde bir anda 0 derecenin altına düşmesi olayıdır.
• Normal standartlarda ülkemizde ki donlu gün sayıları Güney’den Kuzey’e doğru artış gösterir. Fakat denizellik de işin içine girdiğinden karasal iklimle kıyı şeridi arasında enleme ters durumlar oluşmaktadır.
• Karadeniz’de 12 gün, Marmara’da 21 gün normalde Marmara’da daha az olması gereken donlu gün sayısı Ergene bölgesinin karasallığından dolayı daha fazladır.
• Akdeniz’de 1-2 gün, Ege’de 9 gün, Karadeniz’de 12 gün, Marmara’da 21 gün, Afyon’da 70 gün (Daha karasal), Konya’da 86 gün, Erzurum’da 156 gün, Kars’ta 180 gün don olayı görülür.
• Don olayı enleme bağlı olduğu gibi ülkemizde Batı’dan Doğu’ya doğru gidildikçe artar.
• Don olayında tarımda en çok etkilenmeyi Akdeniz’de don olayı en az olmasına rağmen Akdeniz bölgesi yaşar. Bunun sebebi Akdeniz çiftçisinin don olayına alışık olmamasıdır.

c. Türkiye’de Güneşlenme Süreleri

• Güneş’in görüldüğü her an güneşlenme süresine dahildir.
• Güneşlenme süresini, bulutluluk oranı belirler. Bu sebeple güneşlenme sürelerine bakıldığında en az süre Karadeniz‘de 1750 saat, en çok süre Güneydoğu Anadolu‘dadır, 3250 saattir.
• Güneş enerjisi potansiyeli en yüksek olan bölgemiz Güneydoğu Anadolu bölgesidir. Fakat en çok güneş enerjisi kullanılan bölgemiz Akdeniz’dir.
• İlk Güneş Enerjisi Santrali (GES), Konya’da kurulmuştur.
• İlk kule tipi santral Mersin’de kurulmuştur.

d. Türkiye’de Sıcaklık Dağılışı

d1. Yıllık İndirgenmiş İzoterm Haritası

• İndirgenmiş haritalarda YÜKSELTİ olmaz!
• Aynı izoterm çizgileri üzerinde olan yerler aynı sıcaklıktadırlar.
• İzotermler enleme paralel değildir! Enleme uygundur!
• En soğuk yer Kuzey Anadolu bölümüdür. Bunun sebepleri; Enlem, karasallık ve kuzeydoğudan gelen soğuk hava kütlesidir.

d2. Ocak Ayı Ortalama İndirgenmiş Sıcaklık Haritası

• Ortalama indirgenmiş sıcaklık haritalarında izotermler ne enleme paraleldir ne de uygundur!

• Ocak Ayı’nda en sıcak yerler kıyı bölgeleridir!

d3. Temmuz Ayı Ortalama İndirgenmiş Sıcaklık Haritası

• Ortalama indirgenmiş sıcaklık haritalarında izotermler ne enleme paraleldir ne de uygundur!
• Karasal kesim yazın daha sıcaktır.
• Yazın en sıcak bölgemiz Güneydoğu Anadolu bölgesidir. Bunun sebepleri; Karasallık, Enlem, Basra, Samyeli’dir.

Not: Buharlaşma şiddetinin fazla olması, sıcaklığın bir sonucudur!

d4. Yıllık Sıcaklık Farkı Haritası

• Sıcaklık farkının sebebi nemliliktir.
• En düşük sıcaklık farkı Karadeniz’de, en yüksek sıcaklık farkı Güneydoğu Anadolu ve Doğu Anadolu’dadır.
• Bu haritalar indirgenmiş olmadığı için YÜKSELTİ KULLANILIR!

2.2. TÜRKİYE’Yİ ETKİLEN BASINÇ MERKEZLERİ

a. İzlanda Dinamik Alçak Basıncı (Soğuk)

• Yıl boyunca etkilidir, kışın daha çok etkilidir.
• Ilıman ve yağışlıdır.
• Kutbi hava kütlelerini getirir.

b. Sibirya Termik Yüksek Basıncı (Soğuk)

• Kış aylarında etkilidir.
• Kuvvetli soğuk ve ayaz getirir.

c. Asor Dinamik Yüksek Basıncı (Sıcak)

• Yıl boyunca etkilidir yazları daha çok etkilidir.
• Sıcaklık ve kuraklık getirir.

d. Basra Termik Alçak Basıncı (Sıcak)

• Yaz aylarında etkilidir.
• Sıcaklık ve kuraklık getirir.
• Muson kökenlidir!

Not: Dinamiklik, Dünya’nın dönüşü ile oluşur.

Not 2: Dinamik basınçta, alçaklık – yükseklik durumu için ekvatora yakınlığa bakılır. Yakın olan yüksektir. (Çizgisel hızdan kaynaklı)

2.3. TÜRKİYE’DE RÜZGARLAR

• Yüksek basınçtan alçak basınca doğru oluşan yatay hava hareketleridir.
• Batı rüzgarları sürekli etkili olan rüzgarlardır. (Sebebi; matematiksel konum)

a. Meltem Rüzgarları

• Gün içerisinde yön değiştiren rüzgarladır.
• Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönmesi, Gece-Gündüz sıcaklık farkı bu yön değişikliğinin ve meltemin oluşmasının sebebidir.

a1. Deniz Meltemi (İmbat) (Gündüz)

• Günün ilk ışıklarıyla karalar daha çabuk ısınır, karalarda alçak basınç, denizlerde yüksek basınç oluşur.
• Denizlerden karalara doğru esen meltemdir.
• Serinletici rüzgarlardır.

a2. Kara Meltemi (Gece)

• Gece karalar çabuk soğur, denizler ise hala sıcaktır. Bu durumdan dolayı karalardan denizlere doğru meltem oluşur. Buna kara meltemi denir.

a3. Vadi Meltemi (Gündüz)

• Vadilerden dağlara doğru oluşan meltemdir.

a4. Dağ Meltemi (Gece)

• Dağlardan vadilere doğru oluşan meltemdir.

b. Föhn Rüzgarları

• Sıcaklık yukarı doğru çıkarken her 200 m’de bir 1 derece düşmesine karşın inerken her 100 m’de 1 derece artar bunun sebebi sürtünmenin etkisidir. Sürtünmeden dolayı daha çabuk sıcaklık artışı meydana gelir.
• Föhn rüzgarları sıcaklığı artırır.
• Yağış olasılığı düşer
• Kar erimeleri hızlanır. (Bu yüzden diğer adı karyiyendir)
• Sel, baskın ve çığ ihtimalini artırır.
• Avrupa’da Türk Rüzgarı denir.
• Dağın olduğu her yerde görülür. (En çok Rize’de)
• Mikroklima oluşturur. (Rize (Turunçgil) – Artvin (Zeytin) – Anamur (Muz))

Not: Rize’de çay yetişmesinin sebebi 4 mevsim yağışlı olmasından kaynaklıdır!

c. Yerel Rüzgarlar

• Yerel rüzgarlarda bilinen klasik şifremiz KaYıPSaKaL; Karayel, Yıldız, Poyraz, Samyeli, Kıble, Lodos

c1. Karayel

• Kuzeybatı’dan eserken soğuk ve kuru, Karadeniz kıyılarından eserken soğuk ve nemlidir.
• Sıcaklığı düşürür ve kar yağışı getirir. (Kış zamanı)

c2. Yıldız

• Soğuk ve nemlidir.

c3. Poyraz

• Yaz ve Kış farketmeden soğuk ve kurudur.

c4. Samyeli (Keşişleme)

• Suriye’nin iç kesimlerden gelir. (Çöllerden)
• Bitkileri erkenden olgunlaştırır. (Olumsuz özelliktir)
• Kum fırtınası yapar. (Çamur yağmuru)

c5. Kıble

• Sıcak ve nemlidir.
• Bunaltıcı etkisi vardır.

c6. Lodos

• Yazın sıcak ve nemli, kışın ılık ve nemlidir.
• Fırtına yapar, ulaşımı etkiler.
• Sert bir rüzgardır.
• Hızlı kar erimelerine sebep olur.
• Baca zehirlenmelerinin sebebidir.
• Bulut getirir, yağış getirir. (Gözüyaşlı Rüzgar)

c7. Etezyen (Ticaret) Rüzgarları

• Ege’yi kuzeyden etkiler.
• Yaz zamanı etkilidir ve soğuktur.

c8. Günbatısı – Gündoğusu Rüzgarları

• Günbatısı; Batı’dan Doğu’ya, Gündoğusu; Doğu’dan Batı’ya aynı enlemde eser.
• Sıcaklığı etkilemez. (Aynı enlemden estiklerinden dolayı)

2.4. NEMLİLİK

a. Mutlak (Gerçek) Nem

• 1 metreküp havanın içindeki neme mutlak nem denir.
• Sıcaklık ve su kaynaklarıyla doğru orantılıdır.
• En fazla mutlak nem Akdeniz Bölgesi’ndedir.

b. Maksimum (Doyum) Nem

• 1 metreküp havanın alabileceği (taşıyabileceği) nemdir.
• Sıcaklıkla doğru orantılıdır.
• Yazın Güneydoğu Anadolu Bölgesi, kışın Akdeniz Bölgesi’nde fazladır.

c. Bağıl (Nisbi) Nem

• Yağış için bağıl nemin %100’ü aşması gerekir.
• Sıcaklıkla ters, yükseltiyle doğru orantılıdır.
• Yıl boyunca en fazla Karadeniz’dedir.

Görülebilir nem; Bulut ve sistir. Bunların oluşması havanın nem taşıma kapasitesiyle alakalıdır.

2.5. TÜRKİYE’DE YAĞIŞLAR

a. Orografik (Yamaç) Yağışları

• Nemli hava kütlesinin dağ yamacıyla karşılaşıp yükselerek soğumasıyla oluşan yağışlardır.
• Ülkemizin en çok yamaç yağışı alan yeri Rize’dir.
• Oluşumu yer şekillerine bağlıdır. (Özel konum etkilidir)
• Karadeniz (Özellikle Doğu Karadeniz), Toroslar’ın denize bakan yamaçları, Yıldız Dağları yoğun olarak görülen yerlerdir. (Diğer kıyılarda da görülebilir)
• Doğu Karadeniz’de çok olma sebebi; Dağların kıyıya yakın olması, yükseltinin fazla olması ve dağların hakim rüzgar yönüne dik olmasından kaynaklıdır.

b. Konveksiyonel (Yükselim) Yağışları

• Isınan havanın yükselerek soğumasına bağlı olarak oluşan yağışlardır.
• En çok görüldüğü dönem ilkbahar ve yaz başlarıdır.
• Kışın alçalıcı hava hareketlerinden dolayı görülmez.
• İç Anadolu çiftçisinin tahıl tarımı için önemlidir.
• İç Anadolu’da genellikle ilkbahar, Erzurum-Kars bölümünde yükseltiye bağlı olarak kışın uzun geçmesinden dolayı yaz aylarında etkili olur.

c. Cephesel (Frontal) Yağışlar

• Ülkemizde en yaygın görülen yağıştır. (Matematiksel konumdan dolayı)
• Sıcaklık ve nem bakımından farklı hava kütlelerin karşılaşması ile oluşur.
• En çok kışın görülür.
• En yaygın Akdeniz Bölgesi’nde görülür.
• Kıyı Ege, Güney Marmara, Hakkari çevresinde de yaygındır.

d. Yağış Dağılışını Etkileyen Faktörler

• Dağların uzanışı
• Yükselti
• Hava kütlelerinin karakteri
• Denize yakınlık / uzaklık

e. Türkiye’de Bölgelere Göre Yağışlar

e1. Karadeniz Bölgesi

• Doğu ve Batı kıyıları en fazla yağış alan yerlerdir. (Bunun sebebi dağların kıyıya yakın ve yüksel olması, dağların hakim rüzgar yönüne dik uzanmasıdır)
• Orta Karadeniz daha az yağış alır. (Dağlar kıyıya uzak ve yükseltisi azdır)
• İç kesimlere doğru karasallık arttığı için yağış miktarı azalır.

e2. Akdeniz Bölgesi

• Teke, Antalya ve Taşeli platosunda yağış fazladır.
• Bölge içinde yağış miktarı arasında belirgin farklar vardır. (Antalya çevresinde 1000mm, Adana çevresinde 600mm, Adana’da dağlar kıyıya uzak ve alçaktır)
• Göller yöresinde karasallık arttığı için yağış azdır. Amanos Dağları’nda yağış artar.

e3. Ege Bölgesi

• Dağlar kıyıya dik uzandığı için yağış dengelidir.
• En fazla yağış Menteşe Bölgesi’ndedir. (1000mm)
• Kıyı Ege 500-1000mm yağış alırken İç Batı Anadolu daha az yağış alır.

e4. Marmara Bölgesi

• En az yağış alan kıyı bölgesidir.
• Yıldız Dağları ve Biga çevresi yükseltisinden dolayı daha fazla yağış alır.
• Ergene en az yağış alan bölgesidir.

e5. Doğu Anadolu Bölgesi

• Yükselti nedeniyle İç ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinden daha fazla yağış alır.
• Malatya, Iğdır ve Elazığ alçakta kaldığından daha az yağış alır.
• Hakkari, bölgenin en fazla yağış alan kesmidir.

e6. Güneydoğu Anadolu Bölgesi

• Karacadağ ve Mardin Eşiği’nde yükselti sebebi ile yağış fazladır.
• Yağış miktarı İç Anadolu’dan fazladır fakat buharlaşma şiddeti çok olduğundan su ihtiyacı İç Anadolu’ya göre daha çoktur.

e7. İç Anadolu Bölgesi

• Etrafı dağlarla çevrili ve denize uzak olduğundan en az yağışı alır.
• Tuz Gölü ve çevresi Türkiye’nin en az yağış alan yerlerindendir.

f. Yağış Rejimleri

• En çok yaz yağışı alan bölge; Karadeniz.
• Yağışını en çok yazın alan bölge ise; Erzurum-Kars’tır.

Not: Yağış rejimlerini Türkiye Haritası üzerine bir “e” harfi çizerek kolayca öğrenebiliriz. Aşağıda ki görseli inceleyerek bu metodu kavrayabilirsiniz.

g. Türkiye’de Yağış Çeşitleri

g1. Gökyüzü Olayları

• Yağmur
• Kar
• Dolu

g2. Yeryüzü Olayları

• Çiğ
• Kırç – Kırağı

Not: Sis en çok İç Anadolu ve Trakya’da görülür. En az ise Akdeniz bölgesinde görülür. Karadeniz’de ise sıklıkla vardır.

Sis; bağıl nemin %100’ü aşmasıyla oluşur.

3. TÜRKİYE’DE İKLİM ÇEŞİTLERİ

3.1. AKDENİZ İKLİMİ

• Akdeniz kıyıları, Ege kıyıları, Güney Marmara, Gaziantep çevresinde görülür.
• Yazlar sıcak ve kurak, kışlar ılık ve yağışlıdır.
• Yıllık yağış miktarı 1000mm civarıdır.
• Cephe yağışları görülür.
• Yılda 1-2 gün don olayı görünür.
• Bitki örtüsü her mevsim yeşil kalan makidir.

Not: Kızılçam Ormanları -> Maki -> Garig

3.2. KARADENİZ İKLİMİ

• Karadeniz kıyı kuşağı boyunca görülür.
• En çok yağışı sonbahar, en az yağışı ilkbaharda alır.
• Yağış yıl boyu 1000mm üzerindedir.
• Rejimi düzenlidir.
• Bağıl nem ve bulutluluğun en çok olduğu iklimdir.
• Yazlar serin ve yağışlı, kışlar ılık ve yağışlıdır.
• Yıllık sıcaklık farkı en az olan iklimdir.
• Bitki örtüsü ormandır.
• Denize yakın yerlerde makiler olabilir bunlara psödömaki yani yalancı maki denir.

Not: Fındık, Karadeniz’e özgü değil, Karadeniz iklimine özgüdür. Bu sebeple Marmara Bölgesi’nde de görülür.

3.3. KARASAL İKLİM

a. İç Anadolu Tipi Karasal İklim

• En az yağış alan iklimdir.
• En çok ilkbaharda, en az yazın yağış alır.
• Konveksiyonel yağış görülür.
• Donlu gün sayısı 70-80 gündür.
• Bitki örtüsü stepdir. (Bozkır)
• İnsan müdahalesi ile oluşan bozkıra antropojen bozkır denir. Yaygındır.

b. Erzurum-Kars Tipi Sert Karasal İklim

• En fazla yazın, en az kışın yağış alır.
• Yaz yağışları, gür otlaklar oluşturur. Büyükbaş hayvancılık için uygundur.
• Donlu gün sayısı 150-175 gündür.
• Yazları serin, yıllık sıcaklık farkı fazla.
• Bitki örtüsü çayır ve iğne yapraklı sarıçamdır.

c. Güneydoğu Anadolu Tipi Karasal İklim

• Nadas fazladır.
• Bitki örtüsü cılız ve bozkırdır.
• Su ihtiyacı çoktur.