Bu yazıda neler okuyacaksınız?
Ses Bilgisi konusu, KPSS sınavının vazgeçilmez Türkçe konularından biridir. Bu makalede ses bilgisi konularının içeriklerine değineceğiz.
TÜRKÇE SES BİLGİSİ
1. ÜNLÜ DÜŞMESİ
a) İkinci hecesinde dar ünlü bulanan kimi sözcükler ünlü ile başlayan bir ek alınca ikinci hecedeki dar ünlüler düşer.
Örnekler
- ağız-ı → ağzı
- oğul-u → oğlu
- alın-ı → alnı
- burun-u → burnu
- akıl-ı → aklı
- fikir-i → fikri
- sabır-ı → sabrı
- şehir-i → şehri
b) İki sözcük birleşirken de ünlü düşmesi olur.
Örnekler
- ne+asıl → nasıl
- ne+için → niçin
- kahve+altı → kahvaltı
- kayın+ana → kaynana
- kayıp+etmek → kaybetmek
- emir+etmek → emretmek
- hapis+olmak → hapsolmak
c) Kimi sözcükler yapım eki alırken de ünlü düşmesi olur.
Örnekler
- oyun-a- → oyna
- sızı-la- → sızla
- ileri-le- → ilerle
- uyu-ku- → uyku
- çevir-e- → çevre
2. ÜNSÜZ DÜŞMESİ
a) “k” ünsüzüyle biten sözcüklere –cik eki getirildiğinde “k” düşer.
Örnekler
- küçük-cük → küçücük
- ufak-cık → ufacık
- sıcak-cık → sıcacık
b) “l” yapım eki de düşemeye yol açar.
Örnekler
- yüksek-l- → yüksel
- küçük-l- → küçül
- alçak-l- → alçal
- ufak-l- → ufal
c) Bazı durumlarda sözcük ek aldığında ünsüz düşmesi olabilir.
Örnekler
- ast+teğmen → asteğmen
- üst+teğmen → üsteğmen
3. ÜNLÜ TÜREMESİ
a) Kimi sözcüklerde küçültme ekinden önce bir ünlünün türediği görülür.
Örnekler
- genç-cik → gencecik
- az-cık → azıcık
- dar-cık → daracık
- bir-cik → biricik
b) Pekiştirme yapılırken de bazı durumlarda ünlü türemesi olur.
Örnekler
- sapasağlam
- yapayalnız
4. ÜNSÜZ TÜREMESİ
a) Yardımcı eylemle birleşik fiil oluşturulurken ünsüz türemesi olur.
Örnekler
- af et → affet
- his et → hisset
- zan et → zannet
- ret et → reddet
b) Bazı sözcükler ünlü ile başlayan bir ek alınca ünsüz türemesi görülür.
Örnekler
- sır-ı → sırrı
- şık-ı → şıkkı
- hak-ı → hakkı
5. ÜNLÜ DEĞİŞİMİ
- Ben-a →bana
- Sen-a → sana
6. ÜNSÜZ YUMUŞAMASI
a) Sonu p, ç, t, k ile biten sözcüklerle ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde p>b, ç>c, t>d, k>g olur.
Örnekler
- çiçek → çiçeği
- ağaç → ağacı
- yoğurt → yoğurdu
- dolap → dolabı
- tabak → tabağı
- dip → dibi
b) Bazı tek heceli sözcüklerde olmaz.
Örnekler
- koç → koçu
- süt → sütü
- et → eti
- ip → ipi
- sırt → sırtı
- saç → saçı
c) Bazı tek heceli sözcüklerde olur.
Örnekler
- dert → derdi
- yurt → yurdu
- çok → çoğu
- cep → cebi
d) Yabancı kökenli sözcüklerde yumuşama olmaz.
Örnekler
- hukuku,
- edebiyatı,
- sanata,
- şiddete,
- hayata,
- evrakı
7. ÜNSÜZ BENZEŞMESİ (SERTLEŞMESİ)
- F, S, T, K, Ç, Ş, H, P ünsüzleriyle biten sözcüklere c, d, g sesleriyle başlayan bir ek gelirse c>g, d>t, g>k olur.
Örnekler
- etraf+da → etrafta
- simit+ci → simitçi
- as+gı → askı
- Sivas’dan → Sivas’tan
- git+di → gitti
- hafif+ce → hafifçe
- ağaç+da → ağaçta
- 1923’te
- 1445’te
8. ÜNLÜ DARALMASI
a) Sonu –a, -e ile biten eylemlere –yor eki geldiğinde daralma olur.
Örnekler
- başla-yor → başlıyor
- sula-yor → suluyor
- özle-yor → özlüyor
- izle-yor → izliyor
b) Y kaynaştırma sesi de daralmaya yol açar.
Örnekler
- de- → diyecek
- ye- → yiyecek
- ne- → niye
9. ULAMA
- Ünsüzle biten bir kelimenin ardından, ünlüyle başlayan bir kelimenin gelmesiyle oluşur.
Örnekler
- Pazardan üç elma aldım.
- Artık, onu hiç kırmayacağım.
10. “N, M” DEĞİŞİMİ
- “b” sesi, kendisinden önce gelen “n” sesini “m” ye çevirir.
Örnekler
- perşenbe → perşembe
- künbet → kümbet
- sünbül → sümbül
- çarşanba → çarşamba
DİKKAT: İstanbul, Safranbolu, külhanbeyi, onbaşı, binbaşı, sonbahar (bunlarda olmaz.)
11. KAYNAŞTIRMA
- Kelimelere –y, -ş, -s, -n ekleri geldiğinde görülür.
Örnekler
- altışar
- beşer
- yabancıya
- ondan
- ovanın
- kapısı
