Bu yazıda Pekiştireç, pekiştirme ve ceza konularını ele alacağız. Pekiştireç nedir? Pekiştirme ve pekiştirme türleri nelerdir? Ceza nedir? Olumsuz davranışı ortadan kaldırma nasıl gerçekleşir? gibi sorulara cevap vereceğiz.

PEKİŞTİREÇ, PEKİŞTİRME VE CEZA

PEKİŞTİRME NEDİR?

• Bir davranışın yapılma sıklığını artırmak için çeşitli uyarıcıların kullanılmasıyla meydana gelen duruma denir.
• Pekiştirme, bir tepkinin iç veya dış etkenlerle kuvvetlendirilmesidir.

PEKİŞTİREÇ NEDİR?

• Bir davranışı izleyen ve o davranışın ortaya çıkma olasılığını artıran uyarıcılara denir.

Dikkat

• Pekiştireç mutlaka doğru bir davranışı izlemelidir.
• Pekiştireç hangi davranıştan sonra verilirse o davranışı pekiştirir.
• Öğrenci hangi davranıştan sonra pekiştireç aldığını fark etmelidir.
• Öğrencide davranış değişikliği meydana getirmek için mümkün olduğunca olumlu pekiştireç kullanılmalıdır.
• Pekiştireçlerin değeri öğrenciden öğrenciye değişir. Onların temel ihtiyaçları ve toplumsal çevreleri, pekiştireçler arasında bir seçim yapmayı gerektirir.
• Pekiştireçlerin ne zaman verileceği önemlidir. Yeni ve öğrenilmesi zor davranışların kazandırılmasında daha sık pekiştireç kullanılmalıdır.
• Sürekli aynı pekiştireçler kullanılmamalıdır. Çünkü kullanılan pekiştireç, bir süre sonra organizma açısından anlamını ve değerini yitirebilir. Buna alışma denir.

PEKİŞTİREÇ TÜRLERİ

A. ETKİLERİNE GÖRE

1. Olumlu Pekiştireç

• Bir davranışın yapılma sıklığını artıran, organizmanın istediği uyarıcılardır.
• Yiyecek, içecek, övgü, ödül, para, gülümseme, yüksek not onaylanma gibi uyarıcılar olumlu pekiştireçlerdir.

2. Olumsuz Pekiştireç

• Ortamdan çıkarıldığı zaman belirli bir davranışın yapılma sıklığını artıran uyarıcılara denir.
• Olumsuz pekiştireçler, organizmaya rahatsızlık veren uyarıcılardır.
• Aşırı sıcak, aşırı soğuk, elektrik şoku, dayak, acı, azar, hakaret, gürültü, küfür, düşük not, kötü yemek vb.

B. ANLAM VE DEĞERİNE GÖRE

1. Birincil Pekiştireçler

• Öğrenilmemiştir.
• Fizyolojik ihtiyaçları karşılayan, doğal değerleriyle anlam kazanan, hayati değere sahip pekiştireçlerdir.
• Yiyecek, içecek, korunma, elektrik şoku, cinsellik, yüksek derecede sıcaklık veya soğukluk, kedini güvende hissetme, sevgi gibi uyarıcılar birincil pekiştireçtir.
• Koşulsuz uyarıcılardır.

2. İkincil Pekiştireçler

• Öğrenilmiştir.
• Birincil pekiştireçlerle eşleştiği ölçüde geçerlik kazanan, tek başlarına fizyolojik bir anlam taşımayan. Para, statü, not, başarı belgesi, boş zaman gibi uyarıcılar ikincil pekiştireçlerdir.
• Koşullu uyarıcılardır.

a. Sosyal Pekiştireçler

• Toplumca kabul edilmeyi sağlayan, toplumun ilgi ve dikkatini çeken ve bireyin toplumsal ilişkilerinde etkin olmasını sağlayan pekiştireçlerdir.
• Örnek gösterme, saygı, övme, alkışlama, tebrik etme, aşağılama vb.

b. Faaliyetsel (Etkinlik) Pekiştireçler

• Bireyin yapmaktan hoşlandığı etkinliklerdir.
• Maç yapma, gezme, tatile gitme, sinemaya gitme, resim yapma, kitap okuma vb.

c. Sembolik (Simgesel) Pekiştireçler

• Diğer pekiştireçlerle değiştirilebilen uyarıcılardır.
• Elma ağacı, kurdele, yıldız, plaket verilmesi, puan, fiş, marka, jeton, güneş gibi simgesel değeri bulunan uyarıcılardır.

Not: Para genellenmiş pekiştireçtir.

PEKİŞTİRME TÜRLERİ

1. Olumlu Pekiştirme

• Davranışın yapılma sıklığını artırmak için organizmanın istediği bir uyarıcının ortama eklenmesidir.
• Ders performansı yükselen Murat hocaya müdürün prim vermesi.
• Ağlayan çocuğa emzik verilmesi.
• Üç gol atan oyuncuya iki gün izin verilmesi
• Odasını toplayan çocuğuna çikolata alınması.
• Derslerine düzenli çalışan öğrenciye öğretmenin teşekkür etmesi.
• Kimsesiz çocuklara yardım eden sanatçıya plaket verilmesi.

2.Olumsuz Pekiştirme

• Organizmayı rahatsız eden uyarıcıları ortamdan çıkararak istenen davranışın yapılma sıklığını artırmaktır. Olumsuz pekiştireçlerle yapılan pekiştirmedir.
• Sınıfı rahatsız eden öğrencinin dışarı çıkarılması
• Çocuğun ağlamasından rahatsız olan annenin susturmak için emzik vermesi.
• Düzenli ders çalışan Enis’i öğretmenin sözlüden muaf tutması.
• Başı ağrıyan birinin ağrı kesici içmesi.
• Ders çalışırken dışardan gelen gürültüden rahatsız olan birinin camı kapatması.
• Ayının ayağına batan dikeni ayağını yere sürterek çıkarması.

Not: Olumlu pekiştirme ödül yerine geçebilir; ancak olumsuz pekiştirme kesinlikle ceza olarak değerlendirilemez.

PEKİŞTİRME TARİFELERİ

1. SÜREKLİ PEKİŞTİRME

• Organizmanın istenilen davranışa yönelik her etkinliğinin pekiştirilmesidir.
• En basit pekiştirme tarifesidir.
• Belirli bir zaman veya oran aralığı söz konusu değildir.
• Özellikle yeni bir konunun öğretiminde etkili kullanılır.
• Sönmeye karşı direnci en az olan tarifedir. Bu yüzden davranış öğrenildiğinde başka bir tarifeye geçilmelidir.
• Öğrencinin her parmak kaldırma davranışının pekiştirilmesi Her kitap okuma davranışının pekiştilmesi
• Çocuğun her diş fırçalama davranışın pekiştirlmesi
• Çocuk odasını her düzelttiğinde pekiştirilmesi.

2. ARALIKLI PEKİŞTİRME

a) Zaman Aralıklı Pekiştirme

• Bu tarifede pekiştireçlerin nasıl bir zamanlamayla verileceği önemlidir.
• Yani doğru davranışın süresi önemlidir.

Sabit Zamanlı Pekiştirme

• Belli zaman aralıklarıyla yapılan pekiştirmedir.
• Periyodik zamanlama vardır.
• Pekiştirecin ne zaman verileceği bellidir.
• En önemli sınırlılıklarından birisi organizmanın, pekiştireç aldıktan sonra davranışlarında bir yavaşlama olmasıdır.
• Bu duruma pekiştirme sonrası ara denir.
• Polislerin günün belli saatlerinde trafik kontrolü yapması
• Her 15 dakika soru çözmeye çikolata vermek.
• Memurların her aybaşında maaş almaları.
• Öğretmenin, dersin son beş dakikasında soru sorması.
• Ayın belli zamanlarında sınav yapılması.
• Her kırk dakikada bir derse ara verilmesi

Değişken Zamanlı Pekiştirme

• Pekiştirmenin değişik zamanlarda yapılmasıdır.
• Zaman aralığı sürekli değiştiği için organizma devamlı hareket halindedir.
• Pekiştirecin ne zaman geleceği belli değildir.
• Yalnız pekiştirmeler arasındaki sürenin uzaması, davranışın sönmesine yol açabilir.
• Çünkü birey davranışı hakkında dönüt alamadığı zaman bu davranışı devam ettirmekten vazgeçebilir.
• Süre ile tepki arasında ters bir orantı vardır. Bu nedenle değişken aralıklı pekiştirmede, davranışın pekiştirilme zamanının kısa tutulması daha yararlıdır.
• Süre değişken olsa da öğrenci süreyi tahmin etmeye başladıysa artık sabit zamanlı hale gelmiştir.
• Öğretmenin belli olmayan zamanlarda final sınavı yapması
• Bir öğretmenin bazen beş, bazen on, bazen de yedi günde bir ödevleri kontrol etmesi.
• Trafik polislerinin, belli olmayan zamanlar sürücüleri denetlemeleri.

b) Oran Aralıklı Pekiştirme

• Pekiştireçlerin verilmesi davranış sayısına bağlıdır.

Sabit Oranlı Pekiştirme

• Organizmanın belli sayıdaki davranışı pekiştirilir.
• Yani pekiştirecin kaçıncı davranıştan sonra verileceği bellidir.
• Davranış pekiştirildikten sonra, yeni pekiştirmenin hemen olmayacağını öğrenen bireyin, başlangıçta davranışında yavaşlama, sonra hızlı bir yükselme gözlenebilir.
• Bu duruma pekiştirme sonrası ara denir.
• Her 20 liralık alışverişe bir çekiliş kuponu verilmesi.
• Her 100 kontör alana 20 kontör hediye verilmesi.
• Bir iş yerinde her on parça üretildikten sonra bir çay molası verilmesi.
• Öğrencinin, her beş doğru yanıtına artı verilmesi.
• Otomatik kola makinelerinin, bir jetona bir kola vermesi.
• Bir iş yerinde parça başına ücret ödenmesi.
• Dört kitap okuyan oğluna, annenin bir gömlek alması.

Değişken Oranlı Pekiştirme

• Tepki sayısının her seferinde değiştirilmesi esasına dayanır.
• Organizma kaç doğru davranıştan sonra pekiştirecin geleceği bilmez.
• Bu nedenle sürekli aktiftir.
• Sönmeye karşı en dirençli tarifedir.
• Kaç davranıştan sonra pekiştirecin geleceği tahmin edilmemelidir.
• Babanın bazen 10 bazen 20 sayfa kitap okuyan çocuğunu ödüllendirmesi.
• Bir annenin çocuğunun ağlayarak istediklerinin bazılarını alması bazılarını almaması.
• Bir öğretmenin bazen iki bazen üç ödevi ödüllendirmesi.
• Bir öğretmenin bazen beş bazen üç soruda puan vermesi.
• Milli piyangodan bilet alanlara ikramiyelerin verilmesi, spor toto, loto, kazı kazan ile ikramiye dağıtılması.
• Bir süper marketin, bazen bir alış veriş yaptığında, bazen üç alış veriş yaptığında hediye vermesi.

Sönmeye karşı direnci en zayıftan en güçlü olana doğru sıralama

1. Sürekli pekiştirme
2. Sabit aralıklı pekiştirme
3. Sabit oranlı pekiştirme
4. Değişken aralıklı pekiştirme
5. Değişken oranlı pekiştirme

DİĞER TARİFELER

Artan Oranlı: Pekiştirilen davranış sayısının giderek artırılmasıdır.

Azalan Oranlı: Pekiştirilen davranış sayısının giderek azaltılmasıdır.

Artan Aralıklı: Pekiştirilen davranış süresinin giderek artırılmasıdır.

Azalan Aralıklı: Pekiştirilen davranış süresinin giderek azaltılmasıdır.

Karma-Katışık-Birleşik: Birden fazla tarifenin birlikte kullanılmasıdır.

Eş Zamanlı: İki tarifeden birinin seçilmesidir.

CEZA VE ÇEŞİTLERİ

a) Birinci Tür Ceza

• İstenmeyen bir davranışın sonunda ortama hoş olmayan bir uyarıcının (olumsuz pekiştireç) katılıp, bu davranışın yapılma sıklığının azaltılmasıdır.
• Ödev yapmayan çocuğa; vurma, kızma, bağırma, elektrik şoku verme 🙂

b) İkinci Tür Ceza

• İstenmeyen bir davranışın engellenmesi için ortamda bulunan uyarıcının (olumlu pekiştireç) ortamdan çıkarılmasıdır.
• Hız sınırını aşan sürücüye polisin para cezası vermesi.
• Yaramazlık yapan çocuğun elinden en sevdiği oyuncağının alınması.
• Ödevini yapmayan çocuğun bilgisayarla oynama izninin kaldırılması.
• Gürültü yapan öğrencinin arkadaşıyla oturmasına izin verilmemesi.
• Suç işleyen birisinin hapse atılması.
• Yaramazlık yapan bir öğrencinin, sınıftan veya dersten atılması.
• Hız sınırını aşan sürücünün ehliyetinin alınması.
• Çok yemek yiyen çocuğun elinden yemeğinin alınması.

Ceza Uygulanırken Dikkat Edilecek Noktalar ve Cezanın Özellikleri

• Ceza istenmeyen bir davranışı bir süre bastırabilir ancak o davranışı tamamen yok etmez.
• Cezanın sık kullanılması, öğrencilerin ders ve okuldan soğumalarına yol açabilir.
• Ceza, öğrencilerde öğretmen ve derse karşı olumsuz duyguların beslenmesine yol açabilir.
• Ceza, olağan dışı durumlarda ve uç davranışlarda haklı görülebilir. Bunun dışında haklı görülemez.
• Ceza, istenmeyen davranışları azaltmak veya ortadan kaldırmak üzere kullanılır.
• Cezanın etkilerini baştan kestirmek zordur.
• Ceza yeni davranışların öğretilmesini sağlamaz.
• Ceza, saldırgan davranışların oluşmasına yol açabilir.
• Ceza verilirken, bireye alternatif tepkilerin sunulması gerekir. Çünkü cezalandırılan davranışın yerine ne yapması gerektiğini bilmeyen bireyin davranışını değiştirmesi zordur.
• Ceza ile birlikte olumlu pekiştireç kullanılmalıdır. Bireyin olumsuz davranışı cezalandırılırken, olumlu davranışının pekiştirilmesi etkiyi artırır.
• Davranışın neden uygun olmadığı ve niçin cezalandırıldığı bireye açıklanmalıdır.
• Ceza verilmeden önce birey uyarılmalıdır.
• Uygun olmayan davranış görüldüğü anda cezalandırılmalı, ceza vermede gecikme olmamalıdır.
• Verilen cezanın şiddeti, istenmeyen davranışa uygun olmalıdır.
• Cezanın tutarlı olması gerekir.
• Cezadan kurtulmayı olanaklı kılmak gerekir.

OLUMSUZ DAVRANIŞI ORTADAN KALDIRMA YOLLARI

Olumsuz Pekiştirme

• Olumsuz pekiştirme, çocuğa kendisini kontrol etme olanağı sağlar.
• Bu yolla, öğrencinin istenilmeyen bir durumdan veya ortamdan uzaklaşması, kaçınması öğretilerek, istenilen davranışın artırılması hedeflenir.

Görmezden Gelme

• Sönmeye tabi tutmadır.
• İstenmeyen davranışı pekiştirmeyerek zamanla ortadan kalkması sağlanabilir.
• Kardeşiyle kavga ederek babasının ilgisini çekmeye çalışan bir çocuğun, babanın bu davranışa ilgi göstermemesi sonucu ortadan kalkması.
• Bağırdığı zaman tüm müşterilerin kendisine baktığını gören bir satıcının, bir süre sonra onların ilgisiz davrandıklarını görünce bağırmaktan vazgeçmesi.

Ortamı Değiştirme

• Bireyin olumsuz davranışı yapmasına yol açan ortam ve bu ortamda değişiklik yapmaktır.
• Sınıftan sıkıldığı için disiplin sorunları yaşayan bir öğrenciye, sıkılmasını önleyecek bir öğretim hizmeti sunulursa, istenmeyen davranış ortadan kalkar.
• Sürekli aynı ses tonu ve aynı anlatım yöntemini kullanan öğretmenin bulunduğu sınıfta uyuyan öğrencilerin çoğalmasını fark edince, onları daha aktif kılacak yöntem yer vermesi.

Bıktırma

• Birey yoruluncaya kadar istenmeye davranışı yaptırmaktır.
• Sürekli kibritle oynayan çocuğun kibritleri önüne koyup bitinceye yaktırmak
• Sürekli makasla oynayan çocuğun önüne kâğıtları koyup hepsini kestirmek.
• Çocuğunun çok şeker yediğini gören annenin, onu bu davranışından vazgeçirmek için, bir kilo şekeri önüne koyup, bıkıncaya kadar yemesini sağlaması.
• Sigarayı bırakmasını istediğiniz bir bayan arkadaşınızın, bıkıncaya kadar sigara içmesini sağlayabilirsiniz.

Sabırla Beklemek

• İstenmeyen davranış gelişim dönemin özelliği ise bu dönemin atlatılmasını beklemektir.
• Ergenlik dönemindeki asi ve huysuz davranışlar beklemeyi gerektirir.
• İki yaşındaki çocuklar sürekli hareket ve araştırma halindedir beklemeyi gerektirir.

Time Out (Ara verme)

• İstenmeyen bir davranışı azaltmak için cezaya alternatif olarak gösterilen bir yöntemdir.
• Bireyi istenmeyen davranışı sergilediği ortamdan kısa bir süreliğine uzaklaştırmaktır.
• Amacı bireyin tek başına kalmasını davranışını sorgulamasını, kendisiyle yüzleşmesini sağlamaktır.
• Bireyin gönderildiği ortamda ilgisini, dikkatini çekecek herhangi bir şey olmamalıdır.
• Mecliste kavga olduğunda meclis başkanının oturuma ara vermesi.
• Okul öncesi eğitimdeki düşünme odası.
• Yemekte yaramazlık yapan Erkan’ı annesini bir odaya göndererek beş dakika orada durmasını istemesi

Olumsuz Davranışın Tersini Pekiştirme (Ayrımlı Pekiştirme)

• Bir taraftan istenmeyen davranışı görmezden gelirken diğer taraftan istenmeyen davranışın tersini yani istenen davranışı pekiştirmedir.
• Bir annenin çocuğuna ödevlerini yapmadığında hiç aldırmaması, ödevlerini yaptığında ona istediği bir şeyi alması.
• Öğrenci derse geç geldiğinde umursamama zamanında geldiğinde ödül verme.