Edimsel Koşullanma – KPSS Ders Notu

Bu yazıda öğrenme psikolojisinde geniş yer tutan davranışçı öğrenme kuramlarından Edimsel Koşullanma’yı ele alacağız. Edimsel koşullanma nedir? Edimsel koşullanmanın ilkeleri nedir? gibi konulara cevap vereceğiz.

EDİMSEL – OPARANT – VASITALI KOŞULLANMA

• Bir davranışın sürekliliğini sağlayan, o davranışın sonuçlarıdır.
• Davranışın sürekliliğini sağlayan uyaranlar her zaman belirgin değildir.
• Ödüle götüren ya da cezadan kurtaran bir davranışı öğrenmedir.
• Davranış sonucundan etkilenir.
• Organizmanın ödül veya ceza alması tamamen kendi etkinliğine dayalıdır.
• Bu nedenle organizma sürekli etkin haldedir.
• Kısaca belirtmek gerekirse bu öğrenme yaparak koşullanmayı ifade eder.

Edimsel Koşullanma Süreci

1. Bir kutunun içine bir manivela ve bu manivelaya bağlı bir miktar yiyecek bağlanmış.
2. Düzenek ışık yandığında manivelaya basıldığında elektrik verecek şekilde; ışık söndüğünde manivelaya basıldığında yiyecek verecek şekilde ayarlanmış.
3. Kutunun içine fare konulmuştur.
4. Fare kutunun içine bırakıldığında başlangıçta hiçbir uyarıcıya bağlı olmadan tesadüfî olarak birden çok davranışta bulunmuş bazen elektrik almış bazen yiyecek almış.
5. Bir süre sonra fare ışık yanarken manivelaya basmamayı ışık söndüğünde manivelaya basmayı öğrenmiştir.
6. Farede ödüle (yiyeceğe) yanaşma, cezadan (elektrik şokundan) kaçınma davranışı oluşmuştur.

Yanaşma Davranışı: Ayırt etme – Işığın sönmesi – Olumlu pekiştirme – Yiyecek – Ödül

Kaçınma Davranışı: Ayırt etme – Işığın yanması – Olumsuz pekiştirme – Elektrik – Ceza

EDİMSEL KOŞULLANMA İLKELERİ

1. SÖNME

• Organizma bir davranış yaptığında pekiştirilmezse davranışın zamanla ortadan kalkmasıdır.
• Ödevlerini düzenli yapan bir çocuğun ödevlerinin kontrol edilmediğinde zamanla ödevi yapmayı bırakması.
• Takımı sürekli yenilen bir taraftarın maça gitmeden vazgeçmesi.
• Odasını topladığı için annesinden ödül alamayan bir çocuğun paltosunu asmayı bırakması.

Not: Edimsel koşullanmada sönmeden önce sönme patlaması, tepki yığılması meydana gelir. Sönme patlaması davranışın sönmeden önce daha çok yapılmasıdır.

Not: Sönme patlaması sırasında davranışların içeriğinde, yapısında bir değişim olursa buna davranış topografyasında değişim denir.

Örneğin: Bir çocuk annesiyle markete gittiğinde sürekli çikolata alırmış. Hastalığına bağlı olarak çikolata yasaklanmıştır. Yine bir gün markete gittiğinde çikolata istemiştir. Annesinin çikolata almaması durumunda çocuk ağlamaya başlamıştır çocuğun ağlama davranışı gittikçe arttırması sönme patlamasıdır. Ağlarken kendini yere atması, annesinin eteklerine yapışması yani farklı davranışlar sergilemesi davranış topografyasında değişimdir. bu davranışlar sonunda pekiştireç elden alındığı için çocuktan beklenen davranış SÖNMEdir.

2. ALIŞMA

• Aynı pekiştirecin defalarca verilmesi durumunda tepki meydana getirme gücünün azalmasıdır.
• Ödevini yapan çocuğa babasının sürekli aferin demesi durumunda çocukta aferinin önceki kadar etkili olmaması.
• Psikolog anneye olumlu davranışları ödüllendir fakat hep aynı ödülleri kullanma derken alışma olmasın istemiştir.

3. ALIŞKANLIK

• Psikomotor bir davranışı nerdeyse düşünmeden yapma yani otomatikleşme.
• Çok sayıda tekrar sonucu oluşur.
• AVM de bir bayanın bozuk olan yürüyen merdivene adım atarken çalışıyormuş gibi atması.
• Ayşe hanımın ışıkların açık olup olmadığını anlamak için odanın dışına çıkıp tekrar girip ilk kez yakıyormuş gibi yapması.

4. BASTIRMA

• Bir organizmanın cezalandırılması nedeniyle istenmeyen davranışı yapmamasıdır.

Not: Sönmede pekiştireç alınır, bastırmada ceza verilir.

• Öğretmenin derse zamanında gelen öğrenciye aferin dememesi sonucu öğrenci zamanında gelmeyi bırakırsa sönmedir.
• Öğretmenin derse geç gelen öğrenciye kızması sonucu öğrenci geç gelmeyi bırakırsa bastırmadır.

5. GENELLENMİŞ KETLEYİCİ ETKİ

• Bir davranış cezalandırıldıktan sonra yapılmayan davranışın yanında bununla ilintili diğer davranışların da yapılmamasıdır.

Örneğin: Derse zamanında gelmeyen öğrenciyi öğretmen azarlamıştır. Öğrenci zamanla derse gelmemeye devam ettiği gibi soru çözmemiş ve kitaplarını da getirmemiştir.

6. KENDİLİĞİNDEN GERİ GELME

• Sönmüş bir davranışın bir süre sonra tekrar ortaya çıkmasıdır.
• Sürekli hakemi kandırmaya çalışan futbolcunun hakemden kırmızı kart görünce bu davranışından vazgeçmesi, bir süre geçtikten sonra hakemi tekrar kandırmaya çalışması.
• Yem alamadığı için duvardaki yeri gagalamayı bırakan güvercinlerin yem almadığı halde tekrar gagalamaya başlaması.

7. GENELLEME

Tepki Genellemesi: Aynı uyarıcıya farklı tepkiler vermektir.

• Bir sinemaya yaptığı eleştiriden dolayı övülen bir köşe yazarının her konuyu eleştirmesi.
• Notaları söylediği için öğretmen tarafından övülen bir öğrencinin alfabeyi de söylemesi.
• Araba göstergesinde yanan kırmızı ışığın, bazen kapıyı kapatma davranışına, bazen farları yakma davranışına, bazen de kemer takma davranışına yol açması.
• Trafik polisi, kimi zaman sinyal verme, kimi zaman emniyet kemeri bağlama, kimi zaman hızı düşürme, kimi zaman araçta sigarayı söndürme gibi davranışların bir uyarıcısıdır.
• Çocuğun ağlaması annenin çocuğu karnını doyurması, altını değiştirmesi, uyutması gibi tepkilere yol açar.

Öğrenmenin Genellemesi: Organizmanın öğrendiği bilgiyi benzer durumlarda kullanmasıdır.

• Klasik koşullanmadaki uyarıcı genellemesinin edimsel koşullanmadaki karşılığıdır.
• Ders zili çaldığı halde derse zamanında girmeyen Ayşe öğretmenden azar işitmiştir. Bir hafta sonu annesiyle sinemaya giden Ayşe filmin başladığını bildiren zili duyunca annesinin elini tutup koşarak bir an öce içeriye girmeye çalışmıştır.
• Bir maçta rakibi tarafından düşürülen oyuncu rakibinin oyundan atıldığını görünce diğer maçlarda kendini yere atarak rakibini maçtan attırmaya çalışmıştır.

Bu örnekler aslında bir genelleme örneğidir. Ama burada yapılan davranışlar bilinçli olarak yapıldığı için öğrenmenin genellemesidir. Klasik koşullanmadaki genelleme bilinçsizdir.

8. AYIRT ETME

• Bir uyarıcıyı diğer uyaranlardan ayırmaktır.
• Sadece Sivas’ın soğuk olduğunu söyleme.
• Sadece matematik dersine erken gelme.
• Sadece mutfakta sigara içme.

9. AYIRT EDİCİ UYARICI VE AYIRT EDİCİ EDİM

• Eğer bir edim, ortamda bir uyarıcı varken pekiştirilir, başka bir uyarıcı varken pekiştirilmezse, birey pekiştirilen uyarıcının olduğu ortamda edimi yapar, diğerinde yapmaz. Buna “uyarıcı kontrolü” adı verilir.
• Ayşe’nin annesi evde iken oyuncaklarını toplayıp babası evde iken toplamaması
• Gökçe’nin evde iken yaramazlık yapıp misafirlikte iken yapmaması
• Öğrencilerin kimi öğretmenlerin dersinde rahatça kopya çekme girişiminde bulunmalarına karşılık, kimi öğretmenlerin dersinde kopya çekme eylemine yönelmemeleri.

10. DAVRANIŞTA KONTRAST

• Bir davranışın bir uyarıcı varken pekiştirilip başka bir uyarıcı varken pekiştirilmezse, pekiştirilen ortamda davranış ARTARKEN pekiştirilmeyen ortamda yapılmamasıdır.
• Ayşe’nin annesi evde iken oyuncaklarını toplama davranışı ARTARKEN babası evde iken toplamaması
• Gökçe’nin evde yaramazlık yapma davranışı ARTARKEN misafirlikte yapmaması

11. KADEMELİ YAKLAŞTIRMA ( Biçimlendirme – Şekillendirme)

• Bir davranışın en alt basamağından başlayarak aşama aşama pekiştirilip, en üst basamağına kadar öğretme etkinliğine denir.
• Beklenen tepkiye yakın bir tepkinin pekiştirilmesiyle başlayan, giderek kademeli bir şekilde daha yakın bir tepkinin, bir sonrakinde daha yakın bir tepkinin ve en sonunda istenen tepkinin pekiştirilmesiyle sonuçlanan süreçtir.
• Başlamak için en az davranışın bir kez yapılması gerekir. Ya da o davranışa en yakın davranışın bir kez yapılması gerekir.
• İlköğretime başlayan bir çocuğun, düzgün yazı yazma davranışı bu yolla sağlanabilir.
• Bir futbolcunun, röveşata ile gol atma davranışı bu yolla kazandırılabilir.
• Bir çalgı aletini, kurallarına uygun olarak çalmayı öğretme.
• 19 Mayıs Gençlik ve Spor Bayramında sergilenen düzen alışlar ve aşamalı davranışlar, yine biçimlendirme yoluyla gerçekleştirilebilir.
• Bir maymuna, merdivenden çıkmayı öğretmek için her bir basamaktaki doğru davranışı ödüllendirme.

Not: Kademeli yaklaşmada bir davranış öğretilirken; sistematik duyarsızlaşmada bir korku ortadan kaldırılır.

12. ZİNCİRLEME

• Yapı olarak aşamalılık içeren ve her aşamanın zorunlu biçimde sergilenmesi gereken davranışların öğretilmesinde kullanılır.
• Zincirleme davranışlarda her basamağın, her seferinde baştan sona tekrarlanması gerekir.
• Daha çok psiko-motor özellik ve becerilerin kazandırılmasında etkili kullanılır.
• Araba kullanmak, zincirleme bir davranıştır. Araba kullanmayı sağlayan davranışların tamamı, baştan sona sırayla tekrar edilerek yürütülür.
• Yemek pişirmek yine zincirleme bir davranıştır. Her seferinde, baştan sona tüm aşamalar, sırasıyla tekrar edilir.

13. YOKSUNLUK DENEYİMİ

• Davranışa güdülenme düzeyini artırmak için pekiştireç olarak kullanılacak uyarıcıyı davranıştan bir süre önce vermemektir.
• Bir deney sürecinde deneğin eğer yiyeceğe ihtiyacı varsa aç bırakılmasıdır.

Not: Ceza ile karıştırmamak gerekir. Ceza istenmeyen davranıştan sonra verilir. Bu istenen davranıştan önce yapılan bir uygulamadır.

14. PREMACK KURALI

• Buna büyükanne kuralı ve ayrımlı olasılık ilkesi de denir.
• İki tepkiden, yapılma olasılığı yüksek olanı, yapılma olasılığı düşük tepkinin pekiştireci olarak kullanmaktır.
• Bunun için de organizmanın çok sevdiği etkinlikler ile sevmediği etkinliklerin saptanıp, birbirinin ön koşulu haline getirilmesi gerekir.
• Üç yüz soru çözersen maça gidebilirsin
• Elini yüzünü yıkarsan kahvaltı yapabilirsin
• Odanı toplarsan arkadaşlarınla oynamaya gidebilirsin
• Taktir getirirsen tatile gidebilirsin Koşullu anlaşma premack ilkesine benzer.
• Üç yüz soru çözersem maça gideceğim  Elini yüzünü yıkarsan tatlı veririm
• Taktir getirirsen tatile gönderirim
• Sert oynamazsan ilk 11’de sahaya çıkarırım

15. BATIL DAVRANIŞ

• Birbiriyle ilişkisi olmayan durumlar arasında bağ kurmaktır.
• Uğurlu kalem, uğurlu sayı, uğursuz kalem, uğursuz sayı inançları örnek olarak verilebilir.

16. ZAMANLAMA

• Bu ilke hem klasik hem de edimsel koşullanma için önemlidir.
• Ancak edimsel koşullanmada davranışın daha kısa sürede öğrenilmesi hedeflenir.
• Bunun sebebi edimsel koşullanmada cezanın olmasıdır.
• Yapılan deneylerde, klasik koşullanma ve edimsel koşullanmada uyarıcı ile tepki arasındaki eşleşme zamanının ½ saniyede olduğu gözlenmiştir. Çünkü zaman uzadıkça koşullanmanın da zorlaştığı dile getirilmektedir.

17. KAÇINMA KOŞULLANMASI

• Kaçınma istenmeyen bir şeyin olacağını anlayıp ortamdan uzaklaşmadır.
• Kaçma ise istenmeyen bir durum devam ederken ortamdan uzaklaşmadır
• Dar bir sokağa giren birinin orada köpek kovaladığında uzaklaşması kaçma, bir daha o sokağa girmemesi kaçınmadır.